Эрнст Мах (нем. Ernst Mach; 18 февраль 1838 — 19 февраль 1916) — австрия физигы, механик һәм философ-позитивист.
Вена Император фәндәр академияһы ағзаһы (1880).
Эрнст Вальдфрид Йозеф Вензель Мах шул ваҡытта Австрия империяһына ҡараған Хрлице-у-Брна ауылында, архиепископ замогында гимназия уҡытыусыһы ғаиләһендә тыуа. 14 йәшкә тиклем йортта белем ала, һуңынан Кромержиж гимназияһына уҡырға инә. 1855 йылда Вена университетына уҡырға инә һәм уны 1860 йылда физика буйынса докторлыҡ дәрәжәһе менән тамамлай. Бер йылдан һуң Андреас фон Эттингсгаузен етәкселегендә хабилитация үтә, йәғни юғары уҡыу йортонда профессор вазифаһында эшләү мөмкинлеген ала.
1867 йылда Эрнст Мах үҙенән ете йәшкә йәшерәк йәтимә Людовига Маруссигҡа өйләнә, уларҙың биш балаһы була.
Биләгән вазифалары: Вена университеты приват-доценты (1861 йылдан), Грацела физика профессоры (1864 йылдан), Прагала Карлов университетында физика профессоры (1867 йылдан) һәм ректоры (1879 йылдан), Прагала Немец университеты профессоры (1882). Вена университетында философия профессоры (1895 — 1901).
Мах физика өлкәһендә бер нисә мөһим асыш яһай. Уның тәүге ғилми эштәре оптика һәм акустикаға һәм ишетеү һәм күреү процестарын өйрәнеүгә бәйле (вестибуляр аппараттың эшләү механизмын аңлатыу, оптик күренеште — Мах дүңгәләктәре, йәки һыҙаттарын асыу). Был осорҙағы эштәре араһында — «Доплер принцибы нигеҙендә ике ҡатлы йондоҙ тураһында» (1861), «Гельмгольцтың музыка теорияһына аңлатма» (1866), «Тауыш юғарылығын стробоскопик билдәләү алымы тураһында» (1873), «Тауыштың ҡаҡлығыуы һәм һыныуы тураһында» (Фишер менән бергә, 1873), «Оптик-акустик тәжрибәләр» (1873), «Кинестезия тураһында тәғлимәт нигеҙҙәре» (1875) һәм башҡалар.
1881 йылдан Мах газ динамикаһы мәсьәләләре менән шөғөлләнә (ул фәндең ошо йүнәлешенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе тип иҫәпләнә). Ул есемдәрҙең тауыштан шәберәк хәрәкәтенә бәйле килеп тыуған аэродинамик процестарҙы өйрәнә; удар тулҡындың барлыҡҡа килеүен аса һәм уны тикшерә. Был өлкәлә бер нисә дәүмәл һәм төшөнсә Мах исеме менән аталған: Мах һаны, Мах конусы, Мах дүңгәләктәре һ. б.
Махтың түбәндәге ғилми эштәре киң талыныу алған: «Эште һаҡлау принцибы тарихы һәм нигеҙе» (1872), «Механика: Үҫеше буйынса тарихи-тәнҡит очерк» (1883), «Тойғолар анализы» (1886).
Махтың тәбиғи-ғилми хеҙмәттәре фәлсәфә өлкәһенә сәйәхәттәргә бай; атап әйткәндә, «Физик тикшеренеүҙәрҙәрҙең иҡтисади тәбиғәте» (1882) һәм «Тәбиғи-ғилми фекерҙә үҙгәртеүҙәр һәм яраҡлашыуҙар тураһында» (1884) лекциялар.
Махтың фәлсәфәүи ҡараштары XIX быуат аҙағында — XX быуат башында, физикалағы көрсөктө классик (Ньютон) физиканың төп төшөнсәләрен яңыса аңлатып хәл итергә тырышыуына бәйле киң билдәлелек ала. Абсолют арауыҡ, ваҡыт, хәрәкәт, көс һәм башҡалар тураһында күҙаллауҙарға Мах был котегорияларҙы релятив аңлауҙы ҡапма-ҡаршы ҡуя. Мах, улар сығыштары буйынса субъектив, тип иҫәпләй (ҡара махизм). Субъектив реализм рухында Мах, донъя — ул «тойғолар комплексы», һәм фәндең бурысы — ошо «тойғоларҙы» һүрәтләү, тип иҫәпләй.
Мах буйынса, тән тойғоно етештереүсе түгел, ә сағыштырмаса тотороҡлоғо менән айырылып торған тойғолар комплексы, һәм ул айырым исемдәр ала һәм есем булараҡ айырым билдәләнә. Төҫтәр, тауыштар һәм башҡалар — һуңғы элементтар, һәм беҙ бына шуларҙы өйрәнергә тейешбеҙ.
Эпистемология өлкәһендә Мах уйҙағы эксперимент төшөнсәһен индерә.
Мах неопозитивизм философияһы үҫешенә ҙур йоғонто яһай. Уның фәлсәфәүи ҡараштары, Огюст Конт, Герберт Спенсер тәҡдим иткән классик позитивизм идеяларын артабан үҫтереүсе булараҡ, позитивизм үҫешенең эмпириокритицизм тип аталған икенсе стадияһын ашлап ебәрә (уларҙың ҡайһы берҙәре автор исеме менән махизм тип атал). Махтың субъектив-идеялистик идеяларын В. И. Ленин («Материализм һәм эмпириокритицизм», 1908, 1909 й.нәшер ителгән) һәм Г. В. Плеханов тәнҡитләй (ҡара: «Фәлсәфәүи ревизионизмға ҡаршы», М., 1935).
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Мах Эрнст, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.