İstanbul Ensiklopediyası

İstanbulun “logosu”unu yaratmaq üçün yola çıxılan, lakin yarımçıq qalan İstanbul Ensiklopediyası dünyanın ikinci şəhər ensiklopediyasıdır (Bu üslubda ilk əsər Uilyam Kentin London üçün ilk dəfə 1937-ci ildə nəşr olunmuş bircildlik kitabıdır.) Bu, tarix, ədəbiyyat, incəsənət tarixi, memarlıq, folklor və mətbuat kimi mövzular üzrə resurs kitabıdır. Maddələr povest üslubunda yazılmışdır. Mikro və makro tarix birlikdə nəzərdən keçirilib. Kitab başdan sonacan rəsm nümunələri ilə doludur.

Koçunun 1944-cü ilin noyabrında nəşrə başladığı ensiklopediya 1944-1951-ci illərdə (birinci dövr) nəşr edilmiş; 4-cü cildin (son məqaləsi “Bahadır küçəsi”) ortasında onun nəşri dayanıb. Ensiklopediya 1958-1973-cü illərdə (ikinci dövr) fəsillərdə çıxmağa davam etdi və ikinci dəfə 173-cü nömrəsi çap olunduqdan sonra (son məqalə "Göyçinar") nəşri dayandı.

Birinci dövrdə ensiklopediyanın ortağı və nəşri üçün maddi dəstəkçisi Camal Çaltı adlı tacir olmuşdur. Bu dövrdə 32 vərəqlik fəsillər kimi çap olunan əsər 25x34 sm ölçülü böyük kağızda çap olunub. Ensiklopediyada qəzet rəssamlarının sifarişi ilə “tirə” texnikası ilə çəkilmiş rəsmlər var idi və fotoşəkillərdən istifadə edilməmişdir. Rəsmlərin əksəriyyətini Nəzih İzmirlioğlu hazırlayıb, dizayneri isə Reşad Sevinçsoy və Sabiha Rüştü Bozcalı olub. İllüstrator və rəsm heyətində qeyd olunan adlar: Ferzan Baydar, Aydın Burteçənə, Behçet Cantok, H.Çizer, H.Hüsnü, A.Bülənd Koçu, Abdullah Tomruk, Salih Sinan, O.Zeki Çakaloz, Haşim, Kamal Zerən, Turan Açıksöz, Münif Fehim, M. Kayalar, Kamal Kulmat, Bülənd Şeren, Zeki Manage, Özay Aslan, Nuriyə Nirvən, Ömər Tel, Sabih Böyükərbil, Salim Ərdem, Turan Açıksöz, Yaşar Əkinçi, Təkin Gökçən, H.Kutay, Sərpil Böyükərbil, Xalid Əraktan var idi. Camal Dam-Koçu ortaqlığı 16-cı fəsildə sona çatdı. Maddi çətinliklərlə üzləşən Koçu 4-cü fəsildə olarkən İstanbul Ensiklopediyasının “Bahadır küçəsi” adlı məqaləsində nəşrini dayandırıb.

İstanbul Ensiklopediyası yeddi illik fasilədən sonra Mehməd Əli Akbay adlı iş adamının dəstəyi ilə 1958-ci il iyulun 15-də yenidən nəşrə başladı. İstanbul Ensiklopediyasında dövrün bir çox yazıçı və illüstratoru Koçuya yardımçı olub. Fəsillər artıq 16 səhifə idi və kağızın ölçüsü 21x30 sm-ə endirildi. Birinci dövrdə ensiklopediyasının baş ofisi Ankara küçəsində olduğu halda, ikinci dövrdə Bahçekapıdakı Mühürdarzadə ofisində yerləşirdi.

7-ci cildin 106-cı fəslindən sonra Mehməd Əli Akbay ilə Koçu arasında münasibətlər pozuldu və 107-ci sayından etibarən nəşrin məsuliyyətini Koçu öz üzərinə götürdü. Koçu nəşriyyatını quran Rəşad Əkrem Koçu Göztəpədəki evindən işə başladı. 1973-cü ildən ölümünə qədər daha 67 fəsil buraxıldı. 173-cü fəsil İstanbul Ensiklopediyasının son fəsli olan “Gökçınar” Koçunun yazdığı son əsər idi.

İstanbul Ensiklopediyasının 20 min nüsxədən ibarət arxivi 2017-ci ildə Qadir Has Universitetinə keçib. SALT ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Koçunun tərtib mərhələsində qalan maddələrlə bağlı tərtib edib yazdığı material və şəxsi kitabxanasından 1460 nəşrin yer aldığı arxivlə bağlı iki qurum tərəfindən araşdırmalar aparılıb. 2021-ci ildə başa çatdırılması nəzərdə tutulan layihə ensiklopediyadakı natamam maddələrin sənədləşdirilməsini, arxiv materiallarının qiymətləndirilməsini, ictimai proqramlarla seminarların keçirilməsini, arxivin rəqəmsallaşdırılmasını və əlçatan olmasını nəzərdə tutur.

Birinci cildin üz qabığında “Bu ensiklopediyada Reşad Əkrəm Koçuya yardım edən səlahiyyətli qələmlər” başlığı altında qeyd olunan adlar: Haluk Akbay, Mehməd Əli Akbay, Şinasi Akbatu, Saim Turqut Aktansəl, Sermət Muhtar Alus, Əkrem Haqqı Ayverdi, Naşid Baylav, Pertev Naili Boratav, Münir Süleyman Çapanoğlu, Osman Nuri Ərgin, Müzəffər Esen, Ənvər Esenkova, İsmail Ersevuzked, Semaki Göktürk, Reks Esenkova Mioğlu, Vasif Evər, Mehmed Baha Kahyaoğlu, İbrahim Hakkı Konyalı, Eftim Lambooğlu, Rəşad Memaroğlu, Əziz Oğan, M.Kemal Özərengin, Yılmaz Öztuna, Şevket Rado, Əli Rıza Sağman, Sühəyl Ünvər yer alır. Bəziləri şifahi, bəziləri isə əllərində olanları və yaddaşlarında olanları yazılı qeydlərlə Rəşad Əkrem Koçuya çatdırıblar.