Francha Oriental D'aragón

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

• Ribagorza.
• Litera.
• Cinca Baixa.
• Matarranya.

Lo territorio d'a Francha no tien garra ligarza administrativa común, mes allá d'o feito de fer parte d'a Comunidat Autonoma d'Aragón. Dende la perspectiva catalana ye tamién conoixida en catalán como la Franja de Ponent (Francha de Ponient en aragonés), per la suya posición a l'occident de Catalunya u d'o dominio linguistico catalán.

Las mugas politicas d'as comarcas no consonan con as mugas lingüisticas que definen la Francha Oriental. Las comarcas incluyen municipios castellanoparlants como Binéfar (Litera), y aragonesoparlants como Graus (Ribagorza).

Lo catalán ye charrato per amés gran parte d'a población (mes d'o 90%, lo porcentache mes gran de toz es territorios an que se charra), per mes que no ye una luenga oficial y de que tien una presencia oficial cuasi nula, escasa amostranza (simplament ye posible d'estudiar-la como asignatura optativa), y poco emplego en l'administración y actos publicos en cheneral. La Lei de luengas d'Aragón, promovida per lo gubierno de coalición PSOE-PAR, teniba como finalidat regular iste aspecto. Cuantas tentativas de tramitar la lei no tenioron exito, y estioron rodiadas de polemicas y recullidas de firmas en Aragón que s'oposaban a que lo catalán se fese cooficial. L'argumento que daban ye que encara que los dialectos charratos en a Francha s'asemellan muito a lo catalán l'idioma s'habría de dicir aragonés per lo feito de parlar-se en Aragón. A la fin, en aviento de 2009 s'aprebó la Lei 10/2009, de 22 d'aviento, d'uso, protección y promoción d'as luengas propias d'Aragón que, explicitament, denomina la luenga d'a francha como luenga catalana, y estableix que se definirá una zona d'utilización historica predominant d'o catalán, chunto d'o castellano, en a zona este d'Aragón.

• Dictamen d'a Comisión especial d'estudio sobre a politica lingüistica en Aragón.
• Anteprochecto d'a Lai de Luengas d'Aragón

Anexo II de l'Anteprochecto de Lei de Luengas d'Aragón de 2001

 

Lista de municipios que pueden estar declaratos como formadors de comarcas d'emplego predominant d'a suya respectiva luenga u modalidat lingüistica mesma u comarcas d'emplego predominant d'o catalán normalizau.

Provincia de Uesca

Albelda, Alcampell, Altorricón, Arén de Noguera, Llascuarre, Las Pauls, Azanui-Alins, Baells, Benabarri, Beranui, Viacamp i Lliterà, Bonansa, Camporrélls, Castigaleu, Castillonroyo, Estupinyán, Fraga, Isabana, Monesma y Caixigar, Montanui, Peralta y Calasanz, Puent de Montanyana, San Istevan de Litera, Sopeira, Tamarit de Litera, Tolva, Torlarribera, Torrent d'a Cinca, Valdellou, Vencillón, Viliella d'a Cinca y Zaidín.

Provincia de Teruel

Auguaviva, Arens de Ledón, Val de Robres, Val del Tormo, Val Chunquera, Beceit, Belmont de Sant Chusé, Calaceit, La Canyada de Beric, La Codonyera, La Chinebrosa, Cretas, Fórnols, La Fraixneda, Foz Espalda, Ledón, Mazalión, Mont-royo, Penyarroya de Tastavins, La Portellada, Ráfals, Torre d'Arcas, Torrelconte, La Torre de Viliella y La Cerollera

Provincia de Zaragoza

Favara, Fayón, Maella, Mequinenza y Nonasp.

Las mugas exactas d'a Francha pueden prolargar pendendo en a fuent, per haber-ie una muga progresiva entre lo catalán y l'aragonés con parlas de transición con ventallo d'isoglosas como en as mugas de cualsiquier luenga neolatina. Bi ha municipios en Baixa Ribagorza, en a Ribagorza Meya central y lo cabo norueste de Litera on bi ha dandalos sobre si incluir-los como catalanoparlants u aragonesoparlants. Tamién la Val de Benás yera considerata como catalanoparlant dica fa poco per autors catalans, oposando-se a lo punto de vista cheneral de considerar-lo aragonés. La proporción de parlants d'una u atra luenga en bels municipios ribagorzans varía con o tiempo y la inmigración seguntes lo municipio, cosa que prevoca que distintas fuents puedan establir mugas licherament diferents.

A lo sud de Litera la muga d'a Francha Oriental no ofreixe dudas, ye abrupta de tot, en una ampla zona on l'idioma castellano ha substituyiu a l'aragonés dende los sieglos XVII y XVIII desfendo-se con ixo las parlas de transición en caso d'haber existito.

En 2003 se segregó la cuenca d'o Matarranya en tres comarcas distintas, conservando una d'ellas lo nombre de Matarranya, entre que s'uniban cuantos municipios a las comarcas d'o Baixo Aragón (capital Alcanyiz) y Baixo Aragón-Casp (capital Casp).

A causa d'a polemica creyada, cal dicir que la nueva muga fue demandada y aprebada per unanimidat per toz es municipios afectaus, ye dicir, que no fue imposada dende a D.G.A., como s'ha arribato a dicir.

Bi ha habiu muitas queixas dende Catalunya sobre las nuevas mugas de comarca, aduitando-se que ista nueva muga prevocará la perda de l'idioma en muitos d'os municipios per estar istas nuevas comarcas de mayoría castellanoparlant, per contra de l'antiga comarca d'o Matarranya, de mayoría catalanoparlant. Amés las capitals de comarca, Alcanyiz y Casp, son castellanoparlants, cosa que aceleraría iste proceso de perda d'a luenga catalana en os municipios d'as suyas comarcas. Tamién s'ha aduitau como argumento en contra d'a muga la perda d'as presuntas mugas historicas d'a comarca d'o Matarranya.

Per totas istas enchaquias, la comarca de Casp no apareixe en a lista de comarcas d'a Francha. Tamién ye un buen indicador veyer los articlos d'a Gran Enciclopèdia Catalana (GREC) que sinyalan istos municipios como pertenixients a lo Matarranya, sin mentar la comarca administrativa actual.

• Articlo d'o municipio de Faió, en a Gran Enciclopèdia Catalana

• Muga entre Aragón y Catalunya

Recursos informativos

• (ca) Lafranja.net - Recursos y noticias d'o catalán en a Francha oriental d'Aragón, pero tamién gosa dar notorio d'as noticias de l'aragonés.
• (ca) Lo català a la Franja - Recursos y noticias d'o catalán en a Francha oriental d'Aragón. Ya no s'esviella, en haber estau sustituyiu per lafranja.net.

Asociacions culturals

• (ca) ICF Iniciativa Cultural de Franja, iniciativa que complega a las asociacions culturals prencipals d'as comarcas catalanofonas: l'Associació Cultural del Matarranya, o Institut d'Estudis del Baix Cinca y o Centro d'Estudios Ribagorzanos.
• (ca) ASCUMA Associació Cultural del Matarranya esfienden a cultura d'os lugars catalanoparlants aragoneses d'o Matarranya (en catalán).
• (ca) CERIb Zentro d'Estudios Ribagorzanos. Entidat asociada a o Instituto d'Estudios Altoaragoneses que promociona a cultura y as luengas propias en a comarca d'a Baixa Cinca.
• (ca) Institut d'Estudis del Baix Cinca. Entidat asociada a o Instituto d'Estudios Altoaragoneses que promociona a cultura y a luenga propia en a comarca d'a Baixa Cinca.
• (es) FACAO Federación d'Asociacions Culturals de l'Aragón Oriental, asociación minoritaria con claro posicionamiento politico de dreita anticatalanista que con argumentos heterodoxos u pseudoscientificos promocionan a ideya de que en a Francha se charra una luenga clamada "aragonés oriental" u "chapurriau" y no pas catalán.
• (ca) ICFP Institución Cultural de la Franja de Ponent, asociación cultural minoritaria que promociona ideyas pancatalanistas y que no cal trafucar con a Iniciativa Cultural de la Franja (ICF).
• (ca) Casal Jaume I de Fraga.

Politica

• Convergència Democràtica de la Franja, partiu politico cuyo ambito ye a Francha.

Mapas

• Mapa lingüistico per Francho Nagore Puede observar-se la Francha Oriental a la dreita.