Polsha Xalq Respublikasi (polyakcha.
Polska Rzeczpospolita Ludowa), PXR — Markaziy Yevropada 1944-yildan 1989-yilgacha mavjud boʻlgan unitar davlat, hozirgi Polsha Respublikasining oʻrnida joylashgan. Marksistik-leninistik gʻoyalar mamlakat hayotida keng rol oʻynagan. Polsha kommunistik davlat edi. Varshava shartnomasining asosiy ishtirokchilaridan biri.
Polsha Respublikasi (1944—1952) Polsha Xalq Respublikasi (1952—1989) polyakcha. Rzeczpospolita Polska, Polska Rzeczpospolita Ludowa | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Madhiya: | |||||||||
Maqom | Tugatilgan | ||||||||
Joylashuv | Yevropa | ||||||||
Poytaxt | Varshava | ||||||||
Eng katta shahar | Varshava, Lodz, Krakov va Gdansk | ||||||||
Rasmiy til(lar) | Polyakcha | ||||||||
Hukumat | Sotsialistik Respublika | ||||||||
Voleslav Berut | |||||||||
Pyotr Yaroshevich | |||||||||
• Tashkil Topgan | 1944-yil 22-iyuldan | ||||||||
• Tugatilgan | 1989-yil 25-dekabrgacha | ||||||||
Maydon | |||||||||
• Butun | 312 685 km2 | ||||||||
Aholi | |||||||||
• 1990-yilgi roʻyxat | 37 970 000 kishi | ||||||||
Pul birligi | Zlotiy | ||||||||
|
Xalq Respublikasi nomi 1936-yilgi Sovet ittifoqi Konstitutsiyasiga asoslangan 1952-yil Konstitutsiyasi bilan kiritilgan. Davlatning rasmiy nomi 1947-yilgi vaqtinchalik konstitutsiyaga binoan 1947—1952-yillar oraligʻida Polsha Respublikasi (Rzeczpospolita Polska) nomi bilan atalgan edi.
Polsha Xalq Respublikasi sotsialistik davlatdir. PXR konstitutsiyasi 1952-yil 22-iyulda qabul qilingan (vaqtinchalik konstitutsiya 1947-yilda tuzilgan), 1976-yilda muhim oʻzgartirishlar kiritilgan. Qonun chiqaruvchi organi — Seym boʻlib, xalq tomonidan 4 yil muddatga saylanadi. 1989-yilgacha kollegial davlat rahbari Seym tomonidan 4 yil muddatga (1989-yildan — prezident) saylangan Davlat Kengashi boʻlgan. Ijro etuvchi organ – Seym tomonidan tayinlanadigan Vazirlar Kengashidir.
Polsha hududi voyevodlarga (województwo), voyevodlar poviatlarga (powiats) (powiat, 1976-yilgacha) va shahar poviatlariga (powiat grodzki) boʻlingan.
Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarishning vakillik organlari - xalq tomonidan 4 yil muddatga saylanadigan milliy kengashlar (rada narodova); mahalliy oʻzini oʻzi boshqarishning ijro etuvchi organlari - milliy kengashlar prezidiumlari (prezydia), 1976-yildan - Voyevodlar (wojewodowie), shaharlar prezidentlari (prezydenci), shahar rahbarlari (naczelnicy miast).
Oliy sud - Oliy sud (Sąd Najwyższy), apellyatsiya sudlari - voyevodlik sudlari (sądy wojewódzkie), birinchi instantsiya sudlari - poviat sudlari (sądy powiatowe, 1976-yildan - tuman sudlari (sądy rejonowe)). Konstitutsiyaviy nazorat organi - Konstitutsiyaviy tribunal (Trybunał Konstytucyjny, 1982-yildan beri, bundan oldin u mavjud emas edi). Impichment sudi - Davlat tribunali (Trybunał Stanu, 1982 yildan beri, ilgari boʻlmagan).
Polsha “sotsialistik lager”da birinchi boʻlib Konstitutsiyaviy sud (1982-yil) va Ombudsman (Rzecznik Praw Obywatelskich, 1986-yil) institutlarini taʼsis etdi.
Mamlakatdagi yetakchi rolni dastlab marksistik-leninist, kommunistik Polsha Mehnat partiyasi (PMP), keyin esa (1948-yildan beri) Polsha birlashgan ishchilar partiyasi' (PBIP) boʻlgan. Muxolifatdagi Polsha dehqon partiyasidan tashqari, boshqa barcha ommaviy siyosiy partiyalar (1950-yildan keyin faqat ikkitasi bor edi - Birlashgan dehqonlar partiyasi va Demokratik partiya) PMP boshchiligiga, keyin esa PBIP koalitsiyasiga kirdi (Demokratik blok, 1952-yildan - Milliy front, 1956-yildan - Xalq birligining fronti, 1982-yildan - Milliy uygʻonish vatanparvarlik harakati).
yana tarqatib yuborilgan.
1957—1980-yillarda mamlakat parlament muxolifati - “Знак” assotsiatsiyasini boshqargan.
Vatanparvarlik milliy uyg‘onish harakati (Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, PRON), 1982-yilgacha – Xalq birligi fronti (Front Jedności Narodu, FJN), 1952-yilda tashkil etilgan – siyosiy partiyalar (IDP, DP va PBIP) va jamoat tashkilotlari koalitsiyasi.
'Kasaba uyushmalari birlashmasi (Zrzeszenie Związków Zawodowych), 1949-yilgacha — Ishchilar kasaba uyushmalari birlashmasi (Zrzeszenie Pracowniczych Związków Zawodowych).
Qizil armiya gʻarbiy bugni kesib oʻtgan bir paytda, SSSRda Polsha ishchilar partiyasi va unga yaqin mafkuraviy partiyalarning vakolatlariga ega boʻlgan Davlat Milliy Kengashi delegatsiyasi mavjud edi. 1944-yil 21-iyulda Moskvada PIP boshchiligida soʻl partiyalar vakillaridan Polsha Milliy ozodlik qoʻmitasi (PMOQ) tuzildi. PMOQ Polsha Muvaqqat hukumatining vazifalarini oʻz zimmasiga oldi. Bu organ Polsha armiyasi, xavfsizlik idoralari, fuqarolik politsiyasiga boʻysungan. 1944-yil 31-dekabrda PMOQni Polsha Respublikasining Muvaqqat hukumatiga (polyakcha. Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej) aylantirish toʻgʻrisida farmon qabul qilindi. 1944-yil 31-dekabrda Davlat Milliy Kengashi PMOQni Polsha Respublikasining Muvaqqat hukumati deb eʼlon qildi, xuddi shu yigʻilishda DMK raisi lavozimi respublika prezidenti lavozimiga aylantirildi. 1945-yil 4-yanvarda Sovet Ittifoqi Polsha Respublikasining vaqtinchalik milliy hukumatini tan oldi. Ruzvelt quvgʻindagi Polsha hukumati bilan muzokara olib bora olmasligini bilib shunchalik yoqmadiki, Yalta konferensiyasida AQSh prezidenti Franklin Ruzvelt SSSRga Qizil Armiya orqasida har qanday qurolli qarshilikni bostirish huquqini berdi. Bu surgundagi Polsha hukumati va uning Polshadagi yashirin tuzilmalarining siyosiy bankrotligini anglatardi.
SSSR ittifoqchilari Yalta konferensiyasida Polshada hokimiyatni London hukumatiga topshirishni talab qilish mumkin emasligini tushunib, murosaga keldilar. Unga koʻra, hukumat erkin saylovlar oʻtkazishi kerak boʻlgan “Polshaning oʻzidan demokratik arboblar va chet eldagi polyaklar kiritilgan holda” Polsha Respublikasining Muvaqqat hukumati asosida tuzildi. Biroq, 1945-yil iyun oyida tuzilgan va ittifoqchilar tomonidan tan olingan “Muvaqqat milliy birlik hukumati” de-fakto kommunistlar nazorati ostida edi va u tomonidan 1947-yil yanvar oyida oʻtkazilgan saylovlar, Boleslav Berut boshchiligidagi Polsha Birlashgan Ishchi partiyasi boshchiligidagi Polshada oʻrnatilgan rejimni qonuniylashtirdi.
1952-yildan 1989-yilgacha mamlakat Polsha Xalq Respublikasi deb ataldi. 80-yillar boshida mamlakatda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy tanglik roʻy berdi. 1981-yildekabrda xdrbiy holat joriy etildi. 1989-yilda “Birdamlik” kasaba uyushma birlashmasi vakillari hokimiyat tepasiga chikdi va davlatning nomi Polsha Respublikasi deb atala boshladi.
Sanoatdagi asosiy ishlab chiqarish birligi – davlat iqtisodiyoti korxonasi hisoblanadi (Jednostka gospodarki uspołecznionej), qishloq xoʻjaligida - qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarish kooperativlari (Rolnicza spółdzielnia produkcyjna), temir yoʻl operatori – Polsha davlat temir yoʻllari (Polskie Koleje Państwowe), telefon va pochta operatori – Polsha pochtasi (Poczta Polska).
1945—1952-yillarda yagona kinokompaniyasi “Polsha Film” davlat korxonasi edi (Przedsiębiorstwo Państwowe Film Polski). 1955—1968-yillar
(Zespół Filmowy «Iluzjon»)
This article uses material from the Wikipedia O‘zbek article Polsha Xalq Respublikasi, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Matndan CC BY-SA 4.0 litsenziyasi boʻyicha foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan boʻlsa). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki O‘zbek (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.