Хүреш Аргалары

Тыва хүрештиң аргаларын янзы-бүрү хевирлерге кажан-даа чарып көрбээн, ынчалза-даа хоочун мөгелер болгаш бурунгу ашактар бир аргадан бир арганың хензиг-ле ылгалын эскерип билир болгаш мөгениң туружун хайгаарап тургаш, карак чивеш дээр аразында кандыг арганы ажыглаарын эндевес.

Тыва хүреште мөгелерниң ажыглап турар аргаларын адаанда допчулап бижээн.

1. Чая тудары – эгин содаандан туткаш, удурланыкчының көдүрүп алган турган будун хей бастыргаш чая тудуптар.
2. Майгааш, чая тудары – удурланыкчының чап-чаала черге базар деп чыткан будун тайзы майгыпкаш, чая тудуптар.
3. Тевери – майгааш, чая тудары-биле дөмей, ынчалза-даа буду черге базып алган болза-даа амдыызында дыңзыды базып ап шыдавайн чыдар аразында тевер. Эгин содаандан тутпайн чыткаш тевер арга база бар. Ындыг таварылгада тевигниң үези кайгамчык шын санаттынган болгаш тевиишкин аажок дыңзыг болза, удурланыкчы кескен ыяш дег, барып ужар.
4. Катай кагары – удурланыкчының кайы-бир буду базыышкындан арай кошкаш дээр аразында, ол бутту таварты өске будун база тайзы тептер. Ындыг тевигни эгин содаандан тудуп-даа, тутпайн-даа тургаш кылып болур.
5. Буттаары – удурланыкчының холдарының халдаашкының азы камгалалын чардыктырыпкаш, майыктап барып алыр.
6. Чан баштаары – эгин содаандан алгаш, ооргалай аарак чан баштады бодун ажыр барып дүжүптер (солагайлап чан баштаар чорук эң айыылдыг). Ол арга япон дзюдода бар.
7. Мундурары – эгин содаандан алгаш, удурланыкчының ийи будунуң аразындан ооң кайы-бирээзин ээжек-биле ылдыртыпкаш, ойтур идиптер (кайы-даа бут хамаан чок).
8. Балдырлаары – удурланыкчының холдарының камгалалын чардыктырыпкаш, бодунуң тааржыр аайы-биле бир холу-биле балдырлап апкаш, өске холу-биле эгин бажындан ойтур идиптер.
9. Адак үзери – удурланыкчының холдарының камгалалын өрү алзы чардыктырыпкаш, ийи хол-биле ийи дөңмектен алгаш, адак үзе көдүрүптер.
10. Шавыыры – кайы-бир холу-биле эгин содаандан алга, өске холу-биле шавыштыр турган дөңмектен часкааш, чая тудуптар.
11. Тырыкылаары – ийи эгин содаандан алгаш, аластандыр тырыкылаптар.
12. Күстүктүр шелери – эгин содаандан азы холдардан алгаш, удурланыкчы бурунгаар чүткүп чыдар аразында күш таарыштыр күстүктүр, дискектендир шелиптер.
13. Былдаары, хояры – удурланыкчы кандыг-бир арганы ажыглап, чижээ, буттап чыдырда, ону баш удур билген кижи былдай дүшкеш, куруг чер тудускаш, база күш таарыштыр доңгайты шелиптер. Хояры дээрге-ле удурланыкчының кандыг-бир арганы ажыглаан атаказынга удур халдаашкын кылыры ол болур. Бир эвес удурланыкчы катай хап чыткан болза, соора тевискеш, көдүрлү берген буттан сегирип алгаш, октап каан болур. Ынчангаш ол арганы бүгү-ле халдаашкыннарга удур ажыглап болур.

Бо бүгү аргаларда кижи таарышкан-на чарыы-биле халдап болур. Мөгелер колдуунда-ла оң талазы-биле халдаар, а солагай таланың халдаашкыны ындыг кончуг делгереңгей эвес болгаш ол эң айыылдыг.

Бо аргалар база-ла оң-солагай-даа хамаан чок, мөгениң өөренген чаңчылы билир.

1. Дегээлээри – оң хол-биле удурланыкчының эктин ажыр содактың шазындан алгаш, оң бут-биле солагай будундан орааштыр дегээлээш, артыы азы иштии талазынче аңдара тудуптар, иштии талазынче аңдарарга улуг-ла чедимче чок – деңге-даа дүжер азы деңге чер даяныр. Солагай буттап аңдарар чорук удурланыкчыга эң айыылдыг.
2. Дөңмектээри – удурланыкчының содааның ийи хончузундан алгаш, кайы бир буттуң дөңмээ-биле ийи бут аразындан адак үзе көдүрүпкеш, чая тудуптар.
3. Чартыктаары – чан баштаары-биле элээн дөмей, ынчалза-даа киир тутчуп алган холдар ийи мөгени чоокшулаштырып алган турар чүве төлээде, чүгле чартыктап аңдарар. Чан баштап турда удурланыкчы чан бажынга белдирилгеш, адак үстү бээр, а бо удаанда удурланыкчының ийи будун чаңгыс буттап дозуптар болгаш хостуг турган холун база бут дозарынче угландырар.

Хүрештиң янзы-бүрү аргалары дыка хөй. Бо чүгле чамдык кезээ-дир.

Тыва хүрештиң аргаларында классиктиг хүрештиң аргаларынга чүүлдешкектери кончуг хөй. Тыва хүрешти эки билир мөгелер классиктиг хүрешке чедиишкинниг болуп турар чоруу ында.

1. Самбу Иргит "Тыва оюннар"