Чогаал «Озалааш Хем».
Автору С.Сүрүң-оол.
Хемниң иштин куду кара суг баткан. Ооң ынды-бетинде шеттер болгаш чокпак-чокпак бора талдар. Оларның аразы-биле орук эрткен. Ону эдерген кижи кара сугну каш-даа кежер, аалдар хонаштары дазыраштарга чеже-даа кирип, үнер.
Оон өзен бады келген. Ооң аксы талазының берти кедергей: ийи талазында кадыр сүүрлер, олче аъттыг үнери Берге, чүгле дидим чүректиг болгаш ону билир-ле кижи үнүп шыдаар, а чогум ишти кашпал, озаң ыяш, ынаар чеңгиир-даа ужур чок. Хуралбай өзен аксынга баргаш, аъдындан дүшкеш, чедип алгаш, сиртти өрү ыяш-даштың, чиңгис дег, барык тудуш кадыг-караның ара-аразы-биле дытпакталып үнүп-ле каан.
Демгилериниң оруу шаптараазынныг, Алаштың шапкын, терең суунга, арт-сынга муңгашталып болур.Оларда орук баштап чоруур кижи база чок.
Арганы дорт эрткеш, хем иштинче кирип алган болза, эки ийик. Шүүт чок. Чоогу-даа ол. Ынчаар бе дээрге, олап эртери берге: арга шыргай, муңгаш кадыг-кара. Ам канчаар, орук узаар, чорук саадаар-даа болза, өзенни куду баткаш, хемниң улуг оруунга кирип алыр ужурга таварышкан, ынчангаш ону ору өскеп кааннар. Элээн өскеп-өскеп, он талазынче ээй бээр ужурлуг. Аңаа чедип алыры безин ындыг-ла амыр эвес – дыка херии.
Хем ишти ниитизи-биле кызаа, үнүн дургааар янзы-буру ыяштар унгулээн, олар база-ла шыргай. Чайгы изиг уезинде мал-маганнын девээлээр черлери-ле ол. Ынчалза-даа улуг-биче аяннар база таварышкылаар. Олар колдуу-ла аалдар хонажы. Солааннар анаа көстүп келбээнде , аалдар оларга тургулаан, ам оларда чаңгыс-даа өг чок, доза тайга-таңдыже, сээктен дескен аннар дег, дезип үнүпкен.
Семизи база чүдек, бир-ле тарбаган: олурганда, ыңай-бээр эгли албас, шоодайда далган-на. Аът мунарда-ла эрээлиг, өске кижиге адактатпас база ушкан чудукка азы бедик дашка бедиктенмес болза, аът кырынче хүнзедир-даа үне албас… Эзерге олуруптарга эзер көзүлбейн баар болгаш шөртегер ишти, чүвүдүп каан далган ышкашэзер бажынче төктүп бады баар. Ооозун чай аразында-ла шавылай туткаш көдүрүп каап чоруур, ооң оозу шуут чаңчыл болган… Боду эвилең, хөглүг, сөс домааның келингири кедергей.
Кожайның чугаазы чассыг, чогум хааш эвес: думчуу аңдарык, ооң үттери оңгак кара кылдыр көстүр, а чогум ортузу, эзер ышкаш, үзүк-боолук кылдыр кертийип кире берген.
Арын-шырайы чараш, хаартынчак болза-даа, карактары, бызаа караа ышкаш дозургай кара, чүгүртүлеңнээш, думчуу арай кырлагар болза-даа шевергин; бажының дүгү селбергей, оозун чаъш кылдыр өрээш, ооргазын куду кылдыр бадырыптарга балдырынга чедип чоруур, а чазыпкаш дыранып олурупканда, кужакка сыңмас апаар.
Ол дээрге узун эвес, кырлаң думчуктуг, калчан баштыг, шаңгыр карактарлыг, савыяа кара тонуг, курунда селеме-биле холл-боозу азынган, кижи ортузу хире назылыг кижи.
Карактары соок; хаайы шилении дег, шиш. Мойну кылчыгыр, ийи буду адагаштар дег узун.
This article uses material from the Wikipedia Тыва article «Озалааш Хем» (чогаал), which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Контент CC BY-SA 4.0 лицензия аайы-биле (өскези айыттынмаан болза) ажык. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Тыва (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.