Футуризм

Ул тизлекне, технологияне, яшьләрне, көчләүне, автомобиль, самолет һәм сәнәгать шәһәре кебек объектларны басым ясау. Иң киң таралыш Италиядә һәм Русиядә алган.

Футуристлар сәнгатьнең һәр чара, шул исәптән рәсем сәнгате, архитектура, скульптура, графика дизайны, сәнәгать дизайны, интерьерлар дизайны, шәһәр дизайны, театр, кино, мода, текстиль, әдәбият, керамика, музыка, да үзләштергән.

Кайбер авторлар футуризмда беренче авангардчылык юнәлешен күрә.

 

 

1909 елда Миланда шагыйре Филиппо Томмазо Маринетти футуризм юнәлеш нигез салган. Ул "Фигаро" газетасында "футуризм манифесты" бастырган. Маринетти бөтен искегә, бигрәк тә сәяси һәм сәнгать традицияләренә карата нәфрәт белдерде. "Без моңа бернинди мөнәсәбәтләр дә булырга теләмибез, - дип язган ул, - Без, яшь һәм көчле футуристлар!". Тиздән аңа рәссам Умберто Боччони, Карл Карра, Джакомо Балла, Джино Северини һәм композитор Луиджи Руссоло кушылды. Футуристлар тизлек, технология, яшьлек һәм көчләү, автомобиль, самолет һәм сәнәгать шәһәре, кешелекнең табигать өстеннән технологик триумфын мактаргән, һәм алар милләтчеләре булу. Алар үткәннең мәдәният һәм бөтен үрнәкләрен кире кактылар, оригинальлекне мактадылар, "тимгел тилелек" гармониягә һәм яхшы зәвыкка каршы торуларын, борынгы сәнгатьнең барлык темаларын кире кактылар һәм фән белән горурландылар.

Иң актив футуризм шигъриятта һәм рәсем сәнгатендә үзләрен күрсәттелә. Әмма алар бөтен галәм буе колачларга тырыштылар. Алар кием-салым, дин һәм кулинария турында манифестлар яздылар.

Рәсем сәнгатендә алар, "стиль" өлгермәгән (әгәр «стиль» астында техникаларның бердәм җыелмасын аңларга). Еш кына алар кубистларның, экспрессионистларның һәм фовистларның нәфис ысуллар тотыну. Футуристларны хәрәкәтне сурәтләү теләге, урбанистик мотивларга мәхәббәт һәм яңа нәфис тел булдыруга омтылыш берләштерә.

Италия Беренче бөтендөнья сугышка керешер алдыннан футурист хәрәкәт аерылган. Бер өлеше футурист хәрәкәте калмалара, калганнары үз әсәрләрендә хатын-кыз яратмаучылык һәм миллиятчелек дәртлелек шәбәйталар. Аларның күбесе үз теләкләре белән фронтка киткән. Футуристларның шактый өлеше Милли фашист фиркасенең чыганакта тора. Сугыштан соң Ф. Т. Маринетти футуристлар оешмасы яңадан торгызылган, асылда шул футуризм башка сәнгать юнәлеше булган. Аны еш кына тасвирлыйлар бер өлеше буларак Европа «тәртипкә кайту» хәрәкәте, һәм аннан соңгы футуризм «икенче футуризм» дип атыйлар. Әмма аларны фикер сугыш кадәрге үз программаларына якын калды.

Футуристик архитектурасы

  Төп мәкалә: Футуристик архитектурасы

1912 елда футуристларга яшь архитектор Антонио Сант-Элиа кушылды. Ул рәсем сериясен булдырды һәм Беренче бөтендөнья сугышы вакытында һәлак булды. Фашистлар идарәсе вакытында футуризм стилендә берничә биналар Италиядә һәм аның колонияларда төзелгән. Соң футуристик архитектура ар-декога якынлаша.

 

 

Русиядә беренче футуристлар рәссамнар Бурлюк туганнар булды. Давид Бурлюк 1910 елда футуристлар төркеменә "Гилея" нигез салды. Аңа Маяковский, Хлебников, Крученых, Бенедикт Лившиц, Елена Гуро кебек футуристик юнәлештәге берничә күренекле вәкил туплап була. 1912 елда аларның беренче манифесты «иҗтимагый зәвык» басыла, анда чакыру: «Пушкин, Достоевский, Толстой һәм башка заман пароходыннан ташлап китәргә» яңгырады.

Төрле вакытларда Александра Экстер, Борис Пастернак, Игорь Северянин, Павел Беньков, Илья Зданевич, Вадим Шершеневич, Александр Богомазов, Надежда Удальцова, Михаил Матюшин, Наталья Гончарова футуристлар дип атыйлар. Ниндидер мизгелдә Русиядә «футуризм» сүзе "авангард сәнгате" гомумән мәгънәдәш әверелә.

Рус футуризмы әдәбиятта аеруча ачык күренә. Итальян футуризм кебек үк, рус футуризмы дә үзен нәфис традицияләр һәм Иске иҗтимагый тәртип белән каршы салды. Әмма, булачак "будетляне"га (рус футуристларының үзе биргән исем берсе) мөрәҗәгать итеп, машиналар белән чагыштырганда бигрәк яңа иҗтимагый мөнәсәбәтләр белән кызыксындылар. Көньяк авторларның милитаризмага алар гыйсъянчылык антимилитаризм каршы куелылар. Рус футуристлары (алар арасында хатын-кызлар да, милли азчылыкларның вәкилләре дә бар иде) Ф. Т. Маринеттинең шовинизмга һәм хатын-кыз яратмаучылыкка тискәре кагылганнар. Нәтиҗәдә, Италия футуристлары фашизмның чыганакта торган, ә рус, күпчелектә, Октябрь инкыйлабы хуплаган.

Рус футуризмы Авангард татар шагыйрьләренең һәм рәссамнаренең иҗатына зур йогынты ясаган. Гадел Кутуй 1924 елда татар футуристлары төркемен "СулФ" оештыра.

• Авангардчылык
• Футуристик архитектурасы
• СулФ - татар футуристик төркеме