Phatlalatso Ya Metsi Le Kgopo Leswe Mo Aforika Borwa

Phatlalatso ya etsi le leswe mo Aforika Borwa di lemogiwa ka diphitlhelelo le dikgwetlho.

Phepelo ya metsi le kgeleloleswe mo Aforika Borwa e na le diphitlhelelo le dikgwetlho. Morago ga bokhutlo jwa tlhaolele puso e e sa tswang go tlhophiwa ya Aforika Borwa e ne ya lwantshana le tirelo e e neng e gola ka nako eo le dikgoreletsi tsa go fitlhelela metsi le kgeleloleswe. Ka jalo, puso e ne ya dira maitlamo a magolo a go dira gore go nne le maemo a a kwa godimo a tirelo le a a kwa godimo a go tshegetsa dipeeletso go fitlhelela maemo ao. Fa e sa le ka nako eo, naga eno e dirile kgatelopele e e rileng malebana le go tokafatsa go fitlhelela metsi: E fitlheletse gore batho botlhe ba kgone go bona metsi a a botoka mo ditoropong, mme mo mafelong a magae palo ya batho b ba nang le metsi e oketsegile go tswa go 66% go ya go 79% go tloga ka 1990 go fitlha ka 2010.

Aforika Borwa gape e na le lefapha lê le nonofileng ya metsi e e nang le rekoto e e tlhomologileng mo go tlhameng dilo tse disha. Le fa go ntse jalo, go nnile le kgatelopele e potlana thata mo go tsa boitekanelo: Go fitlhelela metsi go oketsegile fela go tswa go 71% go ya go 79% mo nakong e e tshwanang. Go sa ntse go na le mathata a magolo a a amanang le go nna le madi a a lekaneng a batlamedi ba ditirelo, a a dirang gore go se ka ga tlhokomelwa tlhokomelo. Go sa tlhomamang ga gore puso e tla kgona go tshegetsa madi a a tlhokegang mo lephateng leno le gone go a tshwenya. Dikarolo tse pedi tse di tlhaolang lekala la metsi la Aforika Borwa ke pholisi ya metsi a motheo a a sa duelelweng le go nna teng ga dikomiti tsa metsi, tse e leng ditheo tse di tlamelang ka metsi ka bontsi tse di tsamaisang diphaepe le go rekisa metsi go tswa mo matamong go ya kwa bommasepaleng.

Ka kgwêdi ya Motsheganong 2014 go ne ga itsisiwe gore lephta la Metsi le Kgaso la Durban le gapile Sekgele sa Metsi sa Stockholm Industry "ka ntlha ya tsela ya lone e e fetolang le e e akarêtsang", le e bitsa "nngwe ya ditirelo tse di tlhabologang thata mo lefatsheng". Toropokgolo e golagantse batho ba bangwe ba le didikadike di le 1.3 le metsi a diphaepe mme e neetse batho ba le 700,000 go tsena mo matlwaneng a boithomelo mo dingwageng di le 14. Gape e ne e le mmasepala wa ntlha wa Aforika Borwa go tsenya mêtsi a a sa duêlêlweng a bahumanegi mo tirisong. Mo godimo ga moo, e rotloeditse go phuthiwa ga mêtsi a pula, motlakase o monnye wa metsi le ntlwana ya boithomelo e e omileng e e fokotsang motlhapo.

Ka 13 Tlhakolê 2018, lefatshe le ne la bolêla fa e le matlhôtlhapelo a bosetšhaba kwa Cape Town ka gonne mêtsi a torôpô a ne a bolêlêtswe pele a tla omêlêla pele ga bokhutlo jwa Seêtebosigo. E re ka matamô a yônê a ne a tletse ka diphesente di le 24,9 fela, go ne go na le dikgato tsa go somarela metsi tse di nêng di tlhoka gore moagi mongwe le mongwe a dirise dilitara tse di kwa tlase ga di le 50 ka letsatsi. Dikgaolwana tsôtlhê tsê di robangbongwe tsa naga di ne tsa amiwa ke sê pusô e nêng e se tlhalosa jaaka "bogolo le bokete" jwa komêlêlô ya dingwaga di le tharo. Go ya ka diphopholetso tse di tshegediwang ke UN, Cape Town ke nngwe ya ditorôpô tse dikgolo tse di lesome le bongwe tsa lefatshe tsê di lebêlêtsweng go fêlêlwa ke mêtsi. Ka 2018, Cape Town e ne ya gana kopô ê e tswang kwa Iseraele ya go e thusa go aga di feketiri tsa go ntsha letswai.

 

Go nna teng ga mêtsi mo Aforika Borwa go farologana thata go ya ka sebaka le nako. Le fa Bophirima bo omile ka pula fela ka selemô mme e le kwa tlase ga 100 mm, Botlhaba le Borwa-botlhaba di amogela pula ngwaga otlhe ka palogare ya go fitlha go 1000 mm. Palogotlhe ya metsi a a elelang mo godimo ga lefatshe ka ngwaga e fopholediwa go nna 43 go ya go 48 km3, go ikaegile ka motswedi.

Bontsi jwa metsi a a êlêlang a latlhêga ka ntlha ya merwalêla, ka jalo metswêdi ya mêtsi a a leng têng a fopholediwa go nna 14 km3/ngwaga fêla. Le fa mêtsi a a kafa tlase ga lefatshe a lekanyêditswe ka ntlha ya maemo a jeoloji, a dirisiwa thata kwa magaêng le kwa mafelông a a ômêlêtseng. Mêtsi a a leng têng a ka fa tlase ga lefatshe a fopholediwa go nna 1 km3/year. Dinoka tsê dikgolo tsa Aforika Borwa di dinnye thata fa di bapisiwa le dinoka tse dikgolo mo lefatsheng: Ka sekai, mêtsi a Noka ya Nile e le nosi a ka nna makgêtlo a le marataro go feta mêtsi a a leng têng go tswa mo dinokêng tsôtlhê tsa Aforia Borwa mmôgô.

Dinoka tsê dikgolo ke Noka ya Orange e elêlang kwa Lewatleng la Atlantic, Noka ya Limpopo, Noka wa Incomati, Noka e Maputo, Noka ye Tugela, Noka le Noka ya Olifants (Limpopo), le Noka ye Breede. Dinoka tsa uMkhomazi, Maputo, Thukela le Limpopo tsotlhe di elela kwa Lewatleng la India. Dinoka tsê di botlhokwa thata tsa Aforika Borwa di kgabaganya melelwane: Noka ya Orange e abelana le Botswana, Namibia le Lesotho, "ntlo ya mêtsi" ya Aforika borwa. Mokgatšha wa noka ya Limpopo-Olifants o abelana le Botswana, Zimbabwe le Mozambique, e e kwa tlase ga noka. Dikomiti tsa boditšhabatšhaba tsa dinaga tsotlhe tsê di bapileng le dinoka di tlhomilwe go laola metswêdi êno ya mêtsi e e kgabaganyang melelwane. Metswêdi e e ka nnang teng ya metsi mo isagweng ke go ntshiwa letswai mo metsing a lewatle kgotsa go fetisêdiwa ga mêtsi go tswa kwa Nokêng ya Zambezi.

Palogotlhe ya mêtsi a a ntshiwang ngwaga le ngwaga e ne ya fopholediwa go nna 12.5 km3 ka ngwaga wa 2000, mme mo e ka nnang 17% ya onê e nê e dirisêdiwa mêtsi a mmasepala. Mo dikarolong tsê di kwa bokône jwa lefatshe, metswêdi ya mêtsi a a kwa godimo le a a kafa tlase ga lefatshe e batlile e tlhabololwa ka botlalô e bile e dirisiwa. Mo dikgaolông tsê di nang le mêtsi a mantsi tsa borwabotlhaba jwa lefatshe go na le didirisiwa tsê di botlhôkwa tsê di sa tlhabololwang le tsê di sa dirisiwêng thata. Lefelô la Gauteng lê le dikologilêng Johannesburg, le lê nang le mêtsi a mannyê thata, le amogêla mêtsi go tswa mo matamong a a farologaneng mo lefelông lêo a a jaaka Letamo la Vaal mme le reka metsi go tswa kwa tsamaisong ya Noka ya Orange ka Lesotho Highlands Water Project, segolobogolo go tswa kwa Letamong la Katse. Cape Town e amogêla mêtsi a yônê a a nowang go tswa mo thulaganyong e kgolo ya dinoka le matamo, go akarêtsa le Letamo la Noka ya Berg.

Cape Town e na le ditlamelo tsa go phepafatsa metsi di le 26, tse dingwe tsa tsone tse di sa direng sentle e bile di simologile ka dingwaga tsa bo1950, mme seno se dira gore go nne thata go bona metsi a a phepa le go laola leswe.

Cape Town e tla amogela kadimo ya €80 million go tswa go KfW go tla go thusa torôpô go tokafatsa le go atolosa madirelô a a farologaneng a go phepafatsa mêtsi a a leswê a kgaolwana, thuso ya €1.2 million ya katiso le thusô ya €4.5 million ya dikgatô tsa go tshegetsa torôpô. Diphêtogô di tla letlêlêla torôpô go dirisa mêtsi a a dirisitswêng gapê mo temôthuông kgotsa mo madirêlong le go thusa go rarabolola dikomelelo.

Wastewater reuse

Mo Aforika Borwa, selo sê segolo sê se tlhotlhêlêtsang go dirisiwa gape ga mêtsi a a leswê e ke maêmo a komêlêlô. Ka sekai, kwa Beaufort West, kwa Aforika Borwa, go ne ga agiwa lefelô la go busêtsa mêtsi a a les6we ka tlhamalalo (WRP) go tlhagisa mêtsi a a nowang kwa bokhutlong jwa 2010, ka ntlha ya tlhaêlo e e masisi ya metsi (go tlhagisa 2,300 m3 ka letsatsi). Tsamaiso e e theilweng mo kgôpolông ya dithibêlô di le dintsi mme e akarêtsa ditsamaiso tse di latêlang tsa kalafi: go tlhôtlha motlhaba, UF, RO ya dikgato tsê pedi, le go tsêna ga mêtsi a a bolayang ka lesedi la ultraviolet (UV).

Toropo ya George e ne e na le tlhaelo ya metsi mme e ne e dirile tshwetso ya go dirisa leano la IPR (2009/2010), koo metsi a a tswang kwa Outeniqua WWTP a neng a alafiwa ka boleng jo bo kwa godimo thata ka UF le go bolawa ke megare pele ga a busediwa kwa lefelong la konokono la polokelo, Garden Route Dam, koo a kopanngwang le metsi a a sa apewang a a leng teng. Maiteko ano a oketsa metsi a a leng teng ka dimetara di le 10 000 ka letsatsi, mo e ka nnang nngwetharong ya metsi a a nowang. Tsamaiso ya thulaganyo e akaretsa dithulaganyo tse di latelang tsa go phepafatsa: setlhabaphiri, UF, le tshwaetso ya chlorine. Go dirilwe thulaganyo ya gore go tsenngwe kgotlho ya khabone e e dirang (PAC) kwa George WTW, fa go tlhokega jaaka sekgoreletsi se sengwe sa tiro.

Sekai se sengwe sa DPR ke setheo sa go dirisa gape se se agilweng le go dirisiwa mo toropong ya Hermanus (Overberg) mo Aforika Borwa, koo jaanong go dirisiwang gape dimetara di le 2.500 ka letsatsi, ka leano la mo isagweng la go oketsa maatla go fitlha go dimetara di ka nna 5.000 ka letsatsi. Ditsela tsa kalafi tse di dirisiwang di akaretsa kalafi ya pele ya UF, RO desalination, mmogo le oxidation ya maemo a a kwa godimo le carbon filtration. Se se tswang mo sejalong se se dirisiwang gape se tsenngwa ka tlhamalalo mo thulaganyong ya metsi a a nowang.

 

Aforika Borwa ke lengwe la mafatshe a le mmalwa mo lefatsheng a a beileng tshwanêlô ya methêô ya mêtsi a a lekaneng mo Molaotheong wa yônê, di bolela gore "Mongwe le mongwe o na le tshwanelo ya go nna le [...] dijo le metsi a a lekanang". Le fa go ntse jalo, go sa ntse go na le go le gontsi go go tshwanetseng go dirwa go diragatsa tshwanelo eo.

Morago ga bokhutlo jwa tlhaolele, puso e e neng e sa tswa go tlhophiwa ya Afrika Borwa e ne ya rua ditirelo tse di neng di dira sentle thata malebana le go fitlhelela metsi le go phepafatsa.

Le fa go ntse jalo, go tloga ka 2017, ka ntlha ya go tlhoka tlhokomelo e e bakilweng ke bonweenwee, kabo ya metsi le leswe la leswe e wetse kwa tlase thata. Ka 2015, Lefapha la Metsi le Pholiso le ne la re le tla tlhoka dibilione di le R293 go baakanya le go tokafatsa mafaratlhatlha otlhe a metsi le a leswe mo nageng.

Le fa go nnile le koketsego mo palong ya matlo a a tlamelwang ka metsi, diperesente tsa matlo a a nang le metsi a diphaepe di fokotsegile fa e sale ka 1994.

Mêtsi

Ka 2015, palogotlhe ya palo ya batho mo Aforika Borwa ba ba nêng ba sa kgônê go bona mêtsi a a "tokafaditsweng" e ne e le dimilione di le 3.64. 93% ya baagi ba ne ba kgona go bona motswedi wa metsi o o tokafaditsweng mo ngwageng oo.

Mo puong ya gagwe ya May 2004 ya State of the Union, Moporesidente Thabo Mbeki o ne a solofetsa gore "malapa otlhe a tla nna le metsi a a phepa mo dingwageng di le tlhano". Le fa go nnile le kgatelopele e kgolo, mokgele ono ga o ise o fitlhelelwe ka botlalo. Mo mafelong mangwe a magae, basadi ba dirisa nngwetharong ya nako ya bone ba ga metsi mo melatswaneng le mo didibeng. Gape ba na le boikarabelo jwa go e dirisa go apaya dijo, go tlhatswa diaparo le go tlhapisa bana.

Kgôpô leswê

Malebana le go tlosa leswe, kgatêlôpele e ntse e le bonya. Palogotlhe ya palo ya batho mo Aforika Borwa ba ba sa kgônêng go fitlhêlêla lesw6e le le "tokafaditswêng" e nê e le didikadike di le lesome le borobabobedi ka ngwaga wa 2015. Selô sê se raya gore ke fela palo ya 66% ya palogotlhe ya baagi ba ba neng ba kgôna go bôna tirêlô ya kgôpô leswê ê e tokafaditswêng mo ngwageng oo.

Go ya ka diphopholetso tsa WHO/UNICEF Global Joint Monitoring Programme for Water Supply and Sanitation e e theilweng mo patlisisong le mo tshedimosetsong ya go balwa ga batho, karolo ya Maforika Borwa a a nang le go tokafadiwa ga go tlosa leswe e oketsegile ka iketlo go tswa go 71% ka 1990 go ya go 75% ka 2000 le 79% ka 2010. Ka 2010, go fopholediwa gore batho ba le dimilione di le 11 ba Aforika Borwa ba ne ba sa ntse ba sa kgone go bona leswe le le tokafaditsweng: Ba ne ba dirisa mafelo a a kopanetsweng (dimilione di le 4), matlwana a boithomelo a di-bucket (dimilioni di le 3) kgotsa ba ne ba dira tiro ya go tlhapa (dimiliona di le 4).

Go ya ka Statistics South Africa, phitlhelelo e kwa godimo, ka bontlhanngwe ka gonne e akaretsa didirisiwa tse di kopanetsweng mo tlhalosong ya yone ya leswe. Go ya ka dipalopalo tsa 2011, go fitlhelela leswe go oketsegile go tswa go 83% ka 2001 go ya go 91% ka 2011, go akaretsa le matlwana a boithomelo a a kopanetsweng le a a ikemetseng ka nosi mmogo le matlwana ao a nang le dikhemikale. Palo ya malapa a a nang le matlwana a boithomelo a a nang da metsi e oketsegile go tswa go 53% ka 2001 go ya go 60% ka 2011. Ditlamorago tsa boitekanelo tsa go tlhaela ga leswe le le phepa di ka nna masisi, jaaka go supilwe ke batho ba le dimilione di le 1.5 ba ba nang le letshololo mo baneng ba ba ka fa tlase ga dingwaga di le tlhano le go runya ga kholera ka ngwaga wa 2001. Le fa bontsi jwa di-coliforms di sa gobatse boitekanelo jwa batho, go nna teng ga E. coli, e e apesitseng mo e ka nnang 97% ya dibakateria tsa di-coliforme tse di fitlhelwang mo maleng a diphologolo le mo mantleng, go gatelela go nna teng kwa di-pathogen tse di kotsi thata mo tsamaisong ya metsi (DWAF 1996b).

Boleng jwa metsi le go tswelela ga phatlalatso

Boleng jwa tirêlo bo farologana thata mme tshedimosetso ga e a tlhomama. Ka ngwaga wa 2003, 63% ya bommasepala ba ne ba sa kgônê go bolêla gore a ba ne ba fitlhêlêla boleng jwa metsi a a nowang kgotsa nnyaa. Metsi a 37% a ne a emisiwa bobôtlana ka letsatsi le le lengwe ka 2003. Bareki ba ne ba sa tshepe mme gantsi ba sa ntse ba sa tshepa gore boleng jwa metsi a a nowang bo lekane. Ke ka moo Lefapha la Merero ya Metsi le simolotseng ka 2008 leano le le bidiwang "blue drop" le le ikaegileng ka go rotloetsa boleng jwa metsi. Ka fa tlase ga leano, batlamedi ba ditirelo tsa mmasepala ba fiwa setifikeiti sa "blue drop" fa ba fitlhelela ditlhokego dingwe. Tsêno ga di akaretse fela go latela ditekanyetso tsa boleng jwa mêtsi, mme gape le go nna têng ga leano la pabalesego ya metsi, go laola tsamaiso le go ikanyega ga diphelelo tsa sesupisô, gareng ga tsê dingwe.

Tsamaiso eno e tsewa e le ya boditšhabatšhaba e le e e sa tshwaneng le epe mo go laoleng metsi a a nowang mme e amogetswe sentle ke Mokgatlho wa Lefatshe wa Boitekanelo. Le fa go ntse jalo, babogedi ba ba tswang mo lefapheng la poraefete ba re go na le "karolo e e nonofileng" e e dikologileng lenaneo le gore boleng jwa metsi tota bo a senyega mo setšhabeng, "fa puso e leka go nyatsa batlhalosi ba ba tswelelang pele mo ponong ya bone ya gore go na le bothata". Ka 2009, ditsamaiso di le 23 tsa metsi di ne tsa bona setifikeiti sa Blue Drop. Ka 2010, di le 9 di ne tsa latlhegelwa ke yone mme di le 24 di ne tsa e bona lekgetlo la ntlha, di tlisa palogotlhe go 38 (kwa tlase ga 5 peresente) mo dithulaganyong di le 787 tse di neng tsa sekasekiwa. Baopedi ba bararo ba maemo a a kwa godimo e ne e le Johannesburg, Cape Town le torotswana ya Bitou.

Metsi a a nosetsang a ntse a gatelelwa thata. Eutrophication ke bothata jo bo ntseng bo oketsega, ka gonne mo e ka nnang nngwetharong ya metsi otlhe a a bolokilweng mo bobolokelong jwa botlhokwa a setse a le gaufi le gore a se ka a tlhola a siamela boikaelelo jwa one fa go sa dirwe maiteko a magolo a go laola metsi. Metsi a a tswang mo meepong, segolobogolo a a tswang mo meepong ya gauta, a fokotsega ka bonako, mme metsi a a nang le asiti e ntsi a simolola go tswa mo meepong e e latlhilweng.

55% ya didirisiwa tsa go phepafatsa metsi a a leswe, bogolo jang tse dinnye, ga di fitlhelele ditekanyetso tsa leswe mme tse dingwe ga di lebale boleng jwa leswe. Ka go tshwana le tsamaiso ya setifikeiti sa go wela kwa tlase ga botala jwa loapi sa metsi a a nowang, puso e simolotse setifikeiti ya go wela kwa godimo ga botala jo botala jwa botala jwa go phepafatsa metsi a a leswe a mmasepala. Go tloga ka Motsheganong 2011, ba le 7 mo go ba le 159 ba ba nang le metsi ba ne ba tlhomamisitswe ka go wela ga botala, le ba le 32 mo go ba ba 1,237 ba ba nang dabalesego ya metsi a a leswe. Ka 2009, fa didirisiwa di le 449 tsa go phepafatsa metsi a a leswe di ne di tlhatlhobiwa, go ya ka tshedimosetso ya semmuso ya puso, 7% e ne e tsewa e le e e laolwang sentle, 38% "e ne e dira ka fa gare ga ditekanyetso tse di amogelesegang" mme 55% e ne e sa dire ka fa gare ka fa gare le ditekanyetso tse tse di amogelesegeng.

Lefapha la metsi le leswe la setšhaba mo Aforika Borwa le rulagantswe ka ditlhopha tse tharo tse di farologaneng:

• Puso ya bosetšhaba, e emetswe ke Lefapha la Metsi le Boitekanelo (DWS), jaaka motlhatlhobi wa melao.
• Dibouto tsa Metsi, tse di tlamelang thata metsi a mantsi, mme gape le ditirelo dingwe tsa go rekisa le go tsamaisa difeketiri dingwe tsa go phepafatsa metsi a a leswe, mo godimo ga go nna le seabe mo tsamaisong ya metswedi ya metsi;
• Bommasepala, ba ba tlamelang ka ditirelo tse dintsi tsa go rekisa mme gape ba na le dingwe tsa didirisiwa tse dintsi.

Dibanka, mokgatlho wa porofeshenale wa WISA, Khomišene ya Dipatlisiso tsa Metsi le setšhaba le tsone ke batho ba ba botlhokwa mo lefapheng.

 

Bommasepala. Go ya ka Molaotheo, Molao wa Dikago tsa Mmasepala le Molao wa Ditirelo tsa Metsi wa 1997 maikarabelo a go tlamela ka ditirelo tsa metsi le tsa leswe le mo diatleng tsa balaodi ba ditirelo tsa Medi, tse Molao wa Diterelo tsa Metse o di tlhalosang jaaka bommasepala. Go na le bommasepala ba dikgaolo ba le 52 le bommasepaleng ba selegae ba le 231 mo Aforika Borwa (bona Bommasepala ba Aforika Kibbaa).

 

Ka nako ya tlhaolele, puso ya bosetšhaba e ne e se na seabe mo go tlameleng metsi a setšhaba kgotsa ditirelo tsa leswe.

Molao wa Tsamaiso ya mêts

si (MSA) o ne wa baya maikarabelo a ditirelo tsê metsi mo ôusong ya selêgae. Ka jalo go ne ga nna boikaêaôelo jwa ôoô po nngwe le nngwe go tlamela baagô boêlhe kê metsi a aêphepa le diêiôelo tsa goêphepafatsa. Madi a go tokafatsa tsamaiso yê metsi le ya kgeleloleswe a ne a tla tswa mo pusông ya bosetšhaba ka go dirisa MIG ya Ditšhireletso tma Mêôheo wa Masepala kgotsa Ditshenyegelo tse di Tshwanelang, kgotsa ka go kokoanye lêtôeno lwa leôelê leo.

• Lenaane la kabo ya metsi le leswe la leswe go ya ka naga
• Modiri wa go tlosa leswe la boithomelo
• Metsi mo Afrika
• Metsi le leswe la go tlosa leswe mo Afrika e e kwa borwa jwa Sahara
• Kgotlelo ya metsi kwa Afrika Borwa
• Western Cape Water Supply System