สมเด็จพระสังฆราชกัมพูชา

สมเด็จพระอัครมหาสังฆราชาธิบดี เทพ วงศ์ สมเด็จพระสังฆราช ฝ่ายมหานิกาย แห่งราชอาณาจักรกัมพูชา สิ้นพระชนม์แล้ว เมื่อวันที่ 26 ก.พ. 2567 เวลา 17.40น. สิริพระชนมายุ 92 ปี 72 พรรษา

ในประเทศกัมพูชา ซึ่งมีคณะสงฆ์เถรวาทอยู่ 2 นิกายหลัก คือ คณะมหานิกายและธรรมยุติกนิกาย ได้จัดการปกครองให้คณะสงฆ์แต่ละนิกายมีประมุขดำรงตำแหน่งพระสังฆราชของตนเองเป็นเอกเทศ พระสงฆ์ผู้ดำรงตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชแต่ละพระองค์นั้นมีสมณศักดิ์ต่างๆ กัน ดังปรากฏตามบัญชีรายพระนามข้างท้ายบทความ แต่ในปัจจุบัน จะทรงมีสมณศักดิ์ดังต่อไปนี้

• สมเด็จพระสังฆราชคณะสงฆ์มหานิกาย ทรงมีสมณศักดิ์เป็นที่ "สมเด็จพระมหาสุเมธาธิบดี" (เขมร: សម្តេចព្រះមហាសុមេធាធិបតី สมฺเตจพฺระมหาสุเมธาธิบตี) คำว่า สุเมธาธิบดี แปลว่า ผู้เป็นใหญ่ในหมู่นักปราชญ์ สมเด็จพระสังฆราชคณะมหานิกายกัมพูชาเกือบทุกพระองค์ดำรงสมณศักดิ์นี้
• สมเด็จพระสังฆราชคณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกาย ทรงมีสมณศักดิ์เป็นที่ "สมเด็จพระสุคนธาธิบดี" (เขมร: សម្តេចព្រះសុគន្ធាធិបតី สมฺเตจพฺระสุคนฺธาธิบตี) คำว่า สุคนธาธิบดี แปลว่า ผู้เป็นใหญ่ในหมู่ผู้มีกลิ่น คือ ศีล อันหอมฟุ้ง สมณศักดิ์นี้มีที่มาจากสมณศักดิ์ของสมเด็จพระสังฆราชฝ่ายธรรมยุติกนิกายกัมพูชาพระองค์แรก คือ สมเด็จพระสุคนธาธิบดี (ปาน ปญฺญาสีโล) แต่ตามประวัติศาสตร์ที่ผ่านมานั้น สมเด็จพระสังฆราชคณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกายส่วนมากจะดำรงสมณศักดิ์เป็นที่ "สมเด็จพระสุธรรมาธิบดี" (เขมร: សម្តេចព្រះសុធម្មាធិបតី สมฺเตจพฺระสุธมฺมาธิบตี) ราชทินนามของสมณศักดิ์นี้แปลว่า "ผู้เป็นใหญ่ในหมู่ผู้มีธรรมอันดีงาม"

ในยุคหลังได้มีการเพิ่มพูนสมณศักดิ์ของสมเด็จพระสังฆราชให้สูงขึ้นเป็น "สมเด็จพระอัครมหาสังฆราชาธิบดี" (เขมร: សម្តេចព្រះអគ្គមហាសង្ឃរាជាធិបតី สมเตจพระอคฺคมหาสงฺฆราชาธิบตี) และมีอำนาจปกครองคณะสงฆ์ทั่วประเทศ ทั้งนี้ ต่อมาได้มีการสถาปนาให้สมเด็จพระสังฆราชคณะสงฆ์ธรรมยุตินิกายมีสถานะเป็น "มหาสังฆราชาธิบดี" เช่นกัน ในราชทินนาม "สมเด็จพระอภิสิริสุคนธามหาสังฆราชาธิบดี" (เขมร: សម្តេចព្រះអភិសិរីសុគន្ធាមហាសង្ឃរាជាធិបតី สมฺเตจพฺระอภิสิรีสุคนฺธามหาสงฺฆราชาธิบตี) แต่มีอำนาจปกครองเฉพาะคณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกายเท่านั้น

แต่เดิมมาการปกครองคณะสงฆ์กัมพูชานั้นไม่มีตำแหน่งสกลสังฆปริณายก หรือผู้ปกครองสงฆ์ทั้งหมดทุกนิกายทั่วสังฆมณฑล คณะสงฆ์แต่ละนิกายต่างก็มีสมเด็จพระสังฆราชเป็นของตนเองและแยกกันปกครอง ไม่ขึ้นแก่กันมาตลอด กระทั่งกองทัพเขมรแดงได้เข้ายึดอำนาจการปกครองประเทศกัมพูชาแบบเบ็ดเสร็จเด็ดขาดในปี ค.ศ. 1975 การปกครองของคณะสงฆ์ทั้งสองนิกายในช่วงเวลาดังกล่าวจึงขาดช่วงไปอย่างสิ้นเชิง เนื่องจากรัฐบาลกัมพูชาประชาธิปไตยของเขมรแดงมีการกวาดล้างศาสนาและลัทธิความเชื่อต่างๆ ทั่วประเทศ พระสงฆ์ในพุทธศาสนาต้องถูกบังคับสึกให้ออกมาใช้แรงงานหรือถูกสังหารในกรณีที่ไม่ยอมสึก บางส่วนก็ต้องลี้ภัยออกไปยังต่างประเทศ

เมื่อแนวร่วมสามัคคีสงเคราะห์ชาติกัมพูชาได้โค่นล้มการปกครองของเขมรแดงและจัดตั้งรัฐบาลสาธารณรัฐประชาชนกัมพูชาขึ้นแทนที่ในปี ค.ศ. 1979 แล้ว พุทธศาสนาในกัมพูชาจึงค่อยๆ ได้รับการฟื้นฟูขึ้นมาใหม่ ใน ค.ศ. 1981 คณะสงฆ์กัมพูชาได้มีการปรับปรุงโครงสร้างการปกครองตามอย่างคณะสงฆ์เถรวาทในประเทศเวียดนาม โดยจัดให้มีการปกครองคณะสงฆ์รวมกันเป็นคณะเดียวอยู่ในกำกับของรัฐบาล ไม่แบ่งแยกนิกาย มีตำแหน่งประมุขคณะสงฆ์เรียกว่า ประธานการกสงฆ์ โดยพระเทพ วงศ์ (ទេព វង្ស เทพ วงฺส) ได้รับเลือกเป็นประธานการกสงฆ์ที่ปรับปรุงใหม่

หลังจากกัมพูชาลงนามในข้อตกลงสันติภาพปารีส ค.ศ. 1991 พระบาทสมเด็จพระนโรดม สีหนุ ได้ทรงสถาปนาพระเทพ วงศ์ เป็นสมเด็จพระมหาสุเมธาธิบดี สมเด็จพระสังฆราชในคณะมหานิกาย และสถาปนาสมเด็จพระองค์ครู บัวร์ กรี (បួរ គ្រី บัวร กรี) เป็นสมเด็จพระสุคนธาธิบดี สมเด็จพระสังฆราชในคณะธรรมยุติกนิกาย ทำให้การปกครองคณะสงฆ์ประเทศกัมพูชากลับมาแยกกันปกครองเป็น 2 นิกาย และมีผู้ดำรงตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราช 2 พระองค์อีกครั้ง ทั้งนี้ รัฐธรรมนูญกัมพูชายังกำหนดให้สมเด็จพระสังฆราชทั้งสองพระองค์เป็นสมาชิกโดยตำแหน่งของกรมปรึกษาราชบัลลังก์ ซึ่งมีหน้าที่คัดเลือกผู้สืบราชสันตติวงศ์เป็นพระมหากษัตริย์กัมพูชา

ถึงปี ค.ศ. 2006 พระบาทสมเด็จพระนโรดม สีหนุ ทรงสถาปนาสมเด็จเทพ วงศ์ เป็นสมเด็จพระอัครมหาสังฆราชาธิบดี สมเด็จพระมหาสังฆราชในพระราชอาณาจักรกัมพูชา นับเป็นบุคคลแรกในรอบ 150 ปีที่ได้รับตำแหน่งพิเศษดังกล่าว และสถาปนาพระนนท์ แงด (នន្ទ ង៉ែត) เป็นสมเด็จพระมหาสุเมธาธิบดี สมเด็จพระสังฆนายกในคณะมหานิกายมาจนถึงปัจจุบัน ต่อมาในปี ค.ศ. 2007 จึงได้มีการสถาปนาสมเด็จบัวร์ กรี ขึ้นเป็นสมเด็จพระอภิสิริสุคนธามหาสังฆราชาธิบดี (សម្តេចព្រះអភិសិរីសុគន្ធាមហាសង្ឃរាជាធិបតី สมฺเตจพฺระอภิสิรีสุคนฺธามหาสงฺฆราชาธิบตี) สมเด็จพระมหาสังฆราชในคณะธรรมยุติกนิกายในพระราชอาณาจักรกัมพูชา โดยไม่ปรากฏว่ามีการแต่งตั้งผู้ใดขึ้นดำรงตำแหน่งสมเด็จพระสังฆนายกในคณะธรรมยุติกนิกายทดแทนอย่างเช่นในคณะมหานิกาย

หมายเหตุ: ปีพุทธศักราชในที่นี้ใช้วิธีการคำนวณพุทธศักราชอย่างที่ใช้ในประเทศไทย ซึ่งจะเร็วกว่าพุทธศักราชที่ใช้ในประเทศกัมพูชาอยู่ 1 ปี

สมเด็จพระสังฆราชแห่งคณะมหานิกาย

ลำดับที่	พระรูป	พระนาม	พระนามเดิม	ฉายา	สถิต ณ วัด	ประสูติ-สิ้นพระชนม์ (ค.ศ./พ.ศ.)	พระชนมายุ (ปี)	ดำรงตำแหน่ง (ค.ศ./พ.ศ.)	รวมระยะเวลา (ปี)	หมายเหตุ
1		สมเด็จพระมหาสังฆราช (เนิล เตียง สุวณฺณเกสโร)	និល ទៀង เนิล เตียง, เที่ยง	សុវណ្ណកេសរោ สุวณฺณเกสโร	วัดอุณาโลม	1823-1913 2366-2456	90	1859-1913 2402-2456	54
2		สมเด็จพระธรรมลิขิต (แก อุก อินฺทตฺเถโร)	កែ អ៊ុក แก อุก	ឥន្ទត្ថេរោ อินฺทตฺเถโร	วัดอุณาโลม	1851-1936 2394-2479	86	1914-1930 2458-2473	16
3		สมเด็จพระมหาสุเมธาธิบดี (ปรัก ฮิน สุธมฺมตฺเถโร)	ប្រាក់ ហ៊ិន ปรัก ฮิน	សុធម្មត្ថេរោ สุธมฺมตฺเถโร	วัดสาละวัน	1863-1947 2406-2490	84	1930-1947 2473-2490	17
4		สมเด็จพระมหาสุเมธาธิบดี (ชวน ณาต โชตญาโณ)	ជួន ណាត ชวน ณาต	ជោតញ្ញាណោ โชตญาโณ	วัดอุณาโลม	1883-1969 2426-2512	86	1948-1969 2491-2512	21
5		สมเด็จพระมหาสุเมธาธิบดี (ฮวต ตาต วชิรปญฺโญ)	ហួត តាត ฮวต ตาต	វជិរបញ្ញោ วชิรปญฺโญ	วัดอุณาโลม	1892-1975 2435-2518	83	1970-1975 2513-2518	5	ถูกกองทัพเขมรแดงนำตัวไปปลงพระชนม์ที่เมืองอุดงค์มีชัย จังหวัดกำปงสปือ
6		สมเด็จพระมหาสุเมธาธิบดี (เทพ วงศ์ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคิโก)	ទេព វង្ស เทพ วงศ์	ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គិកោ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคิโก	วัดอุณาโลม	1932-2024 2475-2567	92	1991-2006 2534-2549	15	เลื่อนสมณศักดิ์เป็นสมเด็จพระอัครมหาสังฆราชาธิบดี
7		สมเด็จพระมหาสุเมธาธิบดี (นนท์ แงด ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค)	នន្ទ ង៉ែត นนท์ แงด	បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គោ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค	วัดปทุมวดีราชวราราม	1922-ปัจจุบัน 2465-ปัจจุบัน	97	2006-ปัจจุบัน 2549-ปัจจุบัน	13	สมเด็จพระมหาสังฆราชรักษาการ ตั้งแต่ ค.ศ. 2024-ปัจจุบัน

สมเด็จพระสังฆราชแห่งคณะธรรมยุติกนิกาย

ลำดับที่	พระรูป	พระนาม	พระนามเดิม	ฉายา	สถิต ณ วัด	ประสูติ-สิ้นพระชนม์ (ค.ศ./พ.ศ.)	พระชนมายุ (ปี)	ดำรงตำแหน่ง (ค.ศ./พ.ศ.)	รวมระยะเวลา (ปี)	หมายเหตุ
1		สมเด็จพระสุคนธาธิบดี (ปาน ปญฺญาสีโล)	ប៉ាន ปาน	បញ្ញាសីលោ ปญฺญาสีโล	วัดปทุมวดีราชวราราม	1826-1893 2369-2436	67	1855–1893 2398–2436	38
2		สมเด็จพระมงคลเทพาจารย์ (เอี่ยม ภทฺทคู)	អៀម เอี่ยม	ភទ្ទគូ ภทฺทคู	วัดปทุมวดีราชวราราม	1849-1922 2392-2465	73	1893-1922 2436-2465	29
3		สมเด็จพระมงคลเทพาจารย์ (สุก ปญฺญาทีโป)	ស៊ុក สุก	បញ្ញាទីបោ ปญฺญาทีโป	วัดปทุมวดีราชวราราม	1861-1943 2404-2486	82	1923-1943 2466-2485	11
4		สมเด็จพระสุธรรมาธิบดี (อุง สะเรย พุทฺธนาโค)	អ៊ុង ស្រី อุง สะเรย	ពុទ្ធនាគោ พุทธฺนาโค	วัดปทุมวดีราชวราราม	1870-1956 2413-2498	85	1943-1956 2486-2498	13
5		สมเด็จพระมหาสุธรรมาธิบดี (ภุล เทส อินฺทญาโณ)	ភុល ទេស ภุล เทส	ឥន្ទញាណោ อินฺทญาโณ	วัดปทุมวดีราชวราราม	1891-1966 2434-2509	75	1956-1966 2498-2509	10
6		สมเด็จพระมหาสุธรรมาธิบดี (เทพ เลือง คนฺธโร)	ទេព លឿង เทพ เลือง	គន្ធរោ คนฺธโร	วัดปทุมวดีราชวราราม	1883-1975 2426-2518	92	1966-1975 2509-2518	9	สิ้นพระชนม์ก่อนเสียกรุงพนมเปญให้แก่เขมรแดงเพียง 2 วัน
7		สมเด็จพระสังฆราช (ฮี เจีย)	ហ៊ី ជា ฮี เจีย	ไม่ทราบ	วัดปทุมวดีราชวราราม	ไม่ทราบ-1975 ไม่ทราบ-2518	ไม่ทราบ	1975 2518	ไม่ถึงหนึ่งสัปดาห์	รักษาการสมเด็จพระสังฆราชแห่งคณะธรรมยุติกนิกายกัมพูชา ถูกกองทัพเขมรแดงปลงพระชนม์
8		สมเด็จพระอภิสิริสุคนธามหาสังฆราชาธิบดี (บัวร์ กรี จนฺทคิริโก)	បួរ គ្រី บัวร์ กรี	ចន្ទតិរិកោ จนฺทคิริโก	วัดปทุมวดีราชวราราม	1940-ปัจจุบัน 2483-ปัจจุบัน	79	1991-ปัจจุบัน 2534-ปัจจุบัน	28	ดำรงสมณศักดิ์เป็น "สมเด็จพระสุคนธาธิบดี" จนถึง พ.ศ. 2550 จึงได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระมหาสังฆราชในคณะธรรมยุติกนิกาย

ประธานการกสงฆ์กัมพูชา

ประธานการกสงฆ์กัมพูชาเป็นตำแหน่งประมุขของคณะสงฆ์กัมพูชา (ไม่มีการแยกคณะมหานิกายและธรรมยุติกนิกาย) ในสมัยรัฐบาลสาธารณรัฐประชาชนกัมพูชา

ลำดับที่	ภาพ	นาม	ฉายา	ดำรงตำแหน่ง (ค.ศ./พ.ศ.)	รวมระยะเวลา (ปี)	หมายเหตุ
1		พระวินัยธรเทพ วงศ์ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคิโก	ទេព វង្ស เทพ วงศ์	ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គិកោ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคิโก	1981–1991 2524-2534	10	ตำแหน่งยุบเลิกไปเนื่องจากมีการจัดการปกครองคณะสงฆ์ใหม่

ประธานคณะสงฆ์กัมพูชาพลัดถิ่น

ในการเลือกพระเทพ วงศ์ เป็นประธานการกสงฆ์กัมพูชาโดยรัฐบาลสาธารณรัฐประชาชนกัมพูชาภายใต้การนำของนายกรัฐมนตรีฮุน เซน นั้น ปรากฏว่าไม่เป็นที่ยอมรับของบรรดาพระสงฆ์กัมพูชาที่ลี้ภัยทางการเมืองอยู่ต่างประเทศ เนื่องจากพระเทพ วงศ์ ด้อยอาวุโสทั้งอายุและพรรษากว่าพระหลายๆ รูปในเวลานั้น และมีข้อครหาในการอิงแอบกับฝ่ายการเมืองของรัฐบาลฮุน เซน คณะสงฆ์ดังกล่าวจึงได้ประชุมกันที่กรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส และคัดเลือกให้สมเด็จพระมหาโฆสานนท์ (วา ยาว) ทำหน้าที่เป็นประธานคณะสงฆ์กัมพูชา โดยไม่ได้เกี่ยวข้องหรือเป็นที่ยอมรับจากรัฐบาลที่พนมเปญแต่อย่างใด

ลำดับที่	ภาพ	นาม	ฉายา	ดำรงตำแหน่ง (ค.ศ./พ.ศ.)	รวมระยะเวลา (ปี)	หมายเหตุ
1		สมเด็จพระมหาโฆสานันท์ (วา ยาว)	โฆสานนฺโท ឃោសានន្ទ	1988–2007 2532-2551	19	สังกัดคณะมหานิกาย ถึงแก่มรณภาพเมื่ออายุ 94 ปี (ชาตะ ค.ศ. 1913 มรณภาพ ค.ศ. 2007)

สมเด็จพระมหาสังฆราชในพระราชอาณาจักรกัมพูชา

ลำดับที่	พระรูป	พระนาม	พระนามเดิม	ฉายา	นิกายที่สังกัด	ดำรงตำแหน่ง (ค.ศ./พ.ศ.)	รวมระยะเวลา (ปี)	หมายเหตุ
1		สมเด็จพระอัครมหาสังฆราชาธิบดี (เทพ วงศ์ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคิโก)	ទេព វង្ស เทพ วงศ์	ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គិកោ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคิโก	มหานิกาย	2006-2024 2549-2567	18	สิ้นพระชนม์ 27 กุมภาพันธ์ พ.ศ.2567 เวลา 17.40 น.