สงกรานต์

สงกรานต์
สงกรานต์ในไทย, พม่า, กัมพูชา และ ลาว
ชื่อทางการ	ตามประเทศ ได้แก่ သင်္ကြန် (ภาษาพม่า) ចូលឆ្នាំថ្មី (ภาษาเขมร) ປີໃໝ່ (ภาษาลาว) 泼水节 (ภาษาจีนกลาง) संक्रांति (ภาษาสันสกฤต) අලුත් අවුරුද්ද (ภาษาสิงหล) สงกรานต์ (ภาษาไทย)
จัดขึ้นโดย	ชาวพม่า, กัมพูชา, ได, ลาว, ไทย, บังกลาเทศ, ศรีลังกา, ไทดำ และอินเดียตะวันออกเฉียงเหนือบางส่วน
ความสำคัญ	วันขึ้นปีใหม่
วันที่	โดยทั่วไป 13–14 เมษายน
ความถี่	รายปี
ส่วนเกี่ยวข้อง	เมษสังกรานติ

สงกรานต์ในท้องถิ่นต่าง ๆ ได้แก่ โจลชนัมทเมยในกัมพูชา, ปีใหม่ในลาว, ปีใหม่สิงหลในศรีลังกา, สงกรานต์ในประเทศไทย, ตะจานในพม่า, สังเกนในรัฐอรุณาจัลประเทศและอัสสัมของอินเดีย, เทศกาลพรมน้ำในสิบสองปันนาและบางส่วนของเวียดนาม

คำ สงกรานต์ เป็นคำภาษาไทย (เอกสารพิพิธภัณฑ์สิ่งทอ มหาวิทยาลัยจอร์จวอชิงตัน ระบุว่าเป็นคำภาษาสยาม) ซึ่งเป็นคำยืมจากภาษาอื่น กร่อนมาจากคำว่า สังกรานต์ ซึ่งมีรากมาจากภาษาสันสกฤตว่า สํกฺรานฺติ (Sankranti; สันสกฤต: सङ्क्रान्ति) หรือภาษาบาลีว่า สังขารา (Saṅkhāra; บาลี: सङ्खार) แปลว่า ผ่านหรือเคลื่อนย้ายเข้าไป ในที่นี้หมายถึง พระอาทิตย์โคจรหรือเคลื่อนย้ายจากราศีหนึ่งไปสู่อีกราศีหนึ่ง ซึ่งกินเวลาประมาณ ๑ เดือน ศ.เกียรติคุณ มณี พยอมยงค์ (ศิลปินแห่งชาติ สาขาวรรณศิลป์) ได้ให้ความหมายคำว่า สังกรานติ แปลว่า วันเดือนปีที่ล่วงไป (ดวงดาวเคลื่อนเปลี่ยนผ่านแบบไม่เจาะจงราศี) ส่วนคำเจาะจงเขียนว่า เมษสังกรานติ (meṣha saṅkrānti) หมายถึง การเปลี่ยนผ่านของดวงดาวในราศีเมษ (หากดวงดาวเปลี่ยนผ่านในราศีมังกรจะเรียกว่า มกรสังกรานติ หรือราศีกุมภ์เรียกว่า กุมภสังกรานติ เป็นต้น)

แม้คำว่า สงกรานต์ จะเป็นคำยืมมาจากภาษาสันสกฤตแต่ประเทศอินเดียไม่มีประเพณีสงกรานต์

ชาติพันธุ์

คำสงกรานต์มีชื่อเรียกตามกลุ่มชาติพันธุ์ ภาษา หรือตามถิ่นต่าง ๆ ดังนี้

• สังขาน (ไทลื้อ ไทเขิน กลุ่มชาติพันธุ์ไทลาว ล้านนา ชาวมอญ)
• สังขาร หรือ สังขานต์ (ล้านนา กลุ่มชาติพันธุ์ลัวะ)
• สงก๋าน (ສົງການ) หรือ สังขาน (ສັງຂານ) หรือ ปี๋ใหม่ (ປີໃໝ່) ภาษาผู้ไท
• สังเกน (กลุ่มชาติพันธุ์ไทที่อาศัยอยู่ในรัฐอรุณาจัลประเทศ และรัฐอัสสัม ทางทิศตะวันออกและทิศเหนือของประเทศอินเดีย)
• ซ็องกราน (เขมร) หรือ โมหะซ็องกราน อังกอร์ซ็องกราน หรือ จ๊ะตึกเปรี๊ยะ ก็เรียก(คือสรงน้ำพระในเทศกาลวันหยุดสงกรานต์) ต่อมาเรียกว่า เรียกว่า โจลชนัมทเม็ย (ចូលឆ្នាំថ្)
• สางจัน (ไทใหญ่)
• ปอยสางแก่น หรือ ปอยสางแจ่น (ไทใหญ่ใต้ในรัฐฉาน ประเทศพม่า) คำว่าปอยเป็นภาษาคำเมือง หมายถึง งานเทศกาล
• ปอยซ้อนน้ำ หรือ ปอยสาดน้ำ (ไทใต้ ไทลื้อในสิบสองปันนา มณฑลยูนนาน ประเทศจีน)
• เปิงซังกราน (ไทยรามัญในเกาะเกร็ด จังหวัดนนทบุรี) หมายถึง เทศกาลทำบุญส่งข้าวแช่
• กินสิบสี่ (ไทขาว ไทดำ ไทเติ๊กในจังหวัดเซินลา ประเทศเวียดนาม)
• ตะจาน หรือ ตะจั่ง หรือ ตีงจั่ง (သင်္ကြန်) (ประเทศพม่า)

• สง์กรน์ (คำยืมจากภาษาสันสกฤต) หรือ สงฺกนฺตะ (คำยืมจากภาษาบาลี) (ประเทศพม่า)

• ว่านอะต๊ะ (ชาวมอญ)

ประเทศไทย

หลักฐานทางประวัติศาสตร์ในประเทศไทยพบคำ สงกรานต์ ซึ่งมีความหมายการโคจรของพระอาทิตย์แบบไม่เจาะเฉพาะแค่ราศีเมษ พบได้ดังนี้

• ศิลาจารึกวัดพระธาตุเชิงชุม (สน.2, K.369) พ.ศ. 1543 จังหวัดสกลนคร พบคำจารึกบรรทัดที่ 11 ตัวอักษรขอมโบราณว่า "จำมลกฺรานฺต นุ ชา ปี ทุกฺ นา องฺคุยฺ". แปลว่า "...แด่สงกรานต์ และไว้ประจำแก่..." (ผู้แปล รศ.ดร.ศานติ ภักดีคำ)
• ศิลาจารึกวัดสระกำแพงใหญ่ (ศก.1, K.374) พ.ศ. 1585 จังหวัดศรีสะเกษ พบคำจารึกว่า วิศุวสํกรานฺต (Vishuva Sankranti) หมายถึง วันที่พระอาทิตย์อยู่ตรงศีรษะคือเวลาเที่ยง มีเวลากลางวันและกลางคืนเท่ากัน^: 9 (ผู้แปล อำไพ คำโท กรมศิลปากร)
• ศิลาจารึกปราสาทหินพิมาย 2 (นม.29, K.953) พ.ศ. 1589 อุทยานประวัติศาสตร์พิมาย พบคำจารึกว่า (สงฺ)กรานฺต หมายถึง วันสงกรานต์ (คือในวันที่พระอาทิตย์โคจรจากราศีหนึ่งไปอีกราศีหนึ่ง)^: 9 (ผู้แปล ศ.ฉ่ำ ทองคำวรรณ)
• ศิลาจารึกปราสาทหินพนมวัน 3 (นม.1, K.391) พ.ศ. 1625 จังหวัดนครราชสีมา มีคำว่าสงกรานต์ ปรากฏคำจารึกว่า "กฺฤติกาฤกษ สงฺกรานต ศุกรวาร" แปลว่าพระจันทร์เสวยฤกษ์กฤติกาวันศุกร์ และคำจารึกว่า "รงฺโก ถลวง มวยเนะต สงฺกรานต ต ปรวา ทิวสน" แปลว่าข้าวสารหนึ่งถลวง เวลาขึ้นปีใหม่และในเวลาเปลี่ยนปักษ์ (ผู้แปล อ.ทองสืบ ศุภะมารค)^: 5
• พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์ มีคำว่า สงกรานต์ ตรงกับรัชกาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราชในเหตุการณ์เสด็จยกทัพไปเมืองตองอู พ.ศ. 2142 ว่า "ศักราช ๙๖๑ กุญศก วัน ๕ ๑๑ ฯ  ๑๑ ค่ำ เพลารุ่งแล้ว ๒ นาฬิกา ๘ บาท เสด็จพยุหบาตราไปเมืองตองอู ฟันไม้ข่มนามตําบล หล่มพลีตั้งทัพไชย ตําบลวัดตาล แลในเดือน ๑๑ นั้น สงกรานต์พระเสาร์แต่ราศีกันย์ไปราศีตุลย์"^: 29

นับตั้งแต่สมัยอยุธยาตอนปลาย ความหมายของคำ สงกรานต์ เริ่มมีความหมายแบบเจาะจงถึงการโคจรของพระอาทิตย์จากราศีมีนเข้าสู่ราศีเมษ (ปีใหม่สุริยคติฮินดู) ปรากฏตามหลักฐานดังนี้

• นิราศธารโศก ของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศไชยเชษฐ์สุริยวงศ์ เขียนว่า "เดือนห้าอ่าโฉมงาม การออกสนามตามพี่ไคล สงกรานต์การบุญไป ไหว้พระเจ้าเข้าบิณฑ์ถวาย" กล่าวถึงพระราชพิธีออกสนามและสงกรานต์เดือนห้า^: 12
• คำฤษฎี พ.ศ. 2374-2377 ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร และ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์ ระบุว่า "สงกรานต์ ว่าคือพระอาทิตย์ขึ้นสู่เมศราษี"^: 12
• จารึกมหาสงกรานต์ พ.ศ. 2374 (รัชกาลที่ 3) วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร^: 22
• อักขราภิธานศรับท์ ฉบับหมอบรัดเลย์ พ.ศ. 2416 ระบุว่า "สงกรานต์ คือ กาลเมื่อถึงเดือนห้า และพวกโหรทำเลขคูณหารรู้เวลาอาทิตย์ย้ายราศรี คือยกจากราศรีมีญไปสู่ราศรีเมษปีละหนนั้น"^: 12

ส่วนคำ สงกรานต์ ในภาษาอังกฤษที่ใช้ในปัจจุบันเขียนว่า Songkran หมายถึง เทศกาลสงกรานต์ วันขึ้นปีใหม่สยาม และการสาดน้ำซึ่งมีความหมายแตกต่างจากความหมายเดิมของคำว่า สังกรานติ ในภาษาสันสกฤต กล่าวได้ว่าคำ สงกรานต์ เป็นคำภาษาไทยที่มีวิวัฒนาการผ่านการขัดเกลาด้วยวัฒนธรรมไทยมายาวนานตั้งแต่อดีตจนกลายเป็นประเพณีวันสงกรานต์ของไทยจนถึงปัจจุบัน พบในบันทึกของชาวต่างชาติร่วมสมัยดังนี้

• De Beschryving van Japan (The History of Japan) ของหมอแกมป์เฟอร์เขียนจดบันทึกเมื่อ พ.ศ. 2233 รัชกาลสมเด็จพระเพทราชาสะกดว่า Sonkraen และบรรยายถึงพิธีประจำปีของชาวไทยซึ่งทำเมื่อขึ้นปีใหม่เรียกว่า สงกรานต์ (Sonkraen)
• จินดามะณี ตำราไวยากรณ์ไทยฉบับพระสังฆราชปัลเลอกัวซ์ (Grammatica Linguæ Thai Auctore D. J. Bapt. Pallegoix) (พ.ศ. 2393) แต่งในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 สะกดว่า สงกรานต (ไม่มีการันต์) และ Songkran
• สัพะ พะจะนะ พาสา ไท (พ.ศ. 2397) ฉบับพระสังฆราชปัลเลอกัวซ์ บาทหลวงคณะมิสซังต่างประเทศแห่งกรุงปารีสซึ่งเข้ามาพำนักในสยามตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 3 เป็นพจนานุกรมซึ่งแต่งในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 เป็นหนังสือพจนานุกรม 4 ภาษา ประกอบด้วย ภาษาไทย ภาษาอังกฤษ ภาษาฝรั่งเศส และภาษาละติน หนังสือระบุความหมายคำ สงกรานต์ สะกดเป็นภาษาอังกฤษว่า SONGKRAN ความหมายในภาษาละติน:- "Ad alium locum pergere; angelus qui praesidere anno." ความหมายในภาษาฝรั่งเศส:- "Aller dans un autre endroit; ange qui preside a l'anne." ความหมายในภาษาอังกฤษ:- "To go to another place; angel preside over the year."
• Bangkok Calendar (พ.ศ. 2404) ของหมอบลัดเลโดยสมาคมมิชชันนารีอเมริกัน
• Travels in Siam in the Year 1863 (ฉบับภาษาเยอรมัน) (พ.ศ. 2406) แต่งโดย Adolf Philipp Wilhelm Bastian นักพหูสูตชาวเยอรมันศตวรรษที่ 19
• The Siam Repository (พ.ศ. 2414) ของหมอสมิธ
• A Journey Round the World in the Years 1875-1876-1877 (พ.ศ. 2422) โดย John Henry Gray [en]

• The Pearl of Asia: Reminiscences of the Court of a Supreme Monarch (พ.ศ. 2435) โดย Jacob T. Child
• Siam: A Handbook of Practical, Commercial, and Political Information (พ.ศ. 2455) โดย Walter Armstrong Graham
• พจนานุกรมไทย-อังกฤษ (พ.ศ.2487) ของพระอาจวิทยาคม (ยอร์ช บี. แมคฟาร์แลนด์)

ส่วนหลักฐานร่วมสมัยของไทยพบใน

• ขุนช้างขุนแผน สันนิษฐานว่าเป็นเสภามุขปาฐะแต่งขึ้นราว พ.ศ. 2143 รัชกาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราช กล่าวถึงสงกรานต์ที่วัดป่าเลไลยก์วรวิหาร จังหวัดสุพรรณบุรี มีทั้งประเพณีทำบุญเลี้ยงพระ ขนทรายเข้าวัด และก่อเจดีย์ทราย :-

คำประพันธ์ (บางส่วน)

• ประชุมพงศาวดาร เรื่อง ก่อพระทรายครั้งรัชกาลสมเด็จพระเจ้าบรมโกศตอนปลายกรุงศรีอยุธยา ในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ใช้คำว่า วันมหาสงกรานต์ เป็นธรรมเนียมโบราณราชประเพณีของพระเจ้าแผ่นดินกรุงศรีอยุธยาสืบมาแต่ก่อนทั้งพระราชประเพณีก่อพระทราย พระราชประเพณีถวายภัตตาหารแด่พระสงฆ์ พระราชประเพณีขนทรายเข้าวัดและประโคมเครื่องดุริยางค์ดนตรี เป็นต้น
• หนังสือพิมพ์รัตนโกษ (หนังสือพิมพ์มิวเซียม) ฉบับจุลศักราช ๑๒๓๙ (พ.ศ. 2420) รัชกาลที่ 5 มีคำสงกรานต์ปรากฏความว่า:- "อนึ่ง ข้าพเจ้าได้สัญญาไว้แก่ท่านทั้งหลายว่า หนังสือรวมเรื่องเล่มใหญ่นี้จะออกให้ทันในสงกรานต์หาทันไม่นั้นคือค้างช้าอยู่ ด้วยหนังสือปฏิทินต้องทำยากแลติดสงกรานต์ ผู้ที่ทำการพิมพ์ก็หยุดไปทำการสงกรานต์ตามธรรมเนียมอยู่บ้าง หนังสือจึงค้างช้าไปออกหาทันสงกรานต์ไม่"^: 34

และยังปรากฏตัวสะกดอีกแบบว่า Songkrant (ตัว 't' ไม่อ่านออกเสียง) ปรากฏในเอกสารของพระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร เอกสาร The Siam Repository (พ.ศ. 2414) ของหมอสมิธ และเอกสารขององค์การการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) ส่วนวารสารชื่อ Kamarupa Anusandhan Samiti (Assam Research Society) ของสมาคมวิจัยรัฐอัสสัม สถาบันวิจัยเก่าแก่ที่สุดทางเหนือและตะวันออกของประเทศอินเดีย เขียนว่า Sangken หรือ Sangkran ซึ่งเป็นวัฒนธรรมของของกลุ่มชาติพันธุ์ไทที่อาศัยอยู่ทางตะวันออก-เหนือของประเทศอินเดีย

•  
  ชาวลาวกำลังสรงน้ำพระในปีใหม่ลาว
•  
  ชาวไทยกำลังรดน้ำดำหัวผู้ใหญ่ในประเพณีสงกรานต์
•  
  ชาวกัมพูชากำลังเต้นและตีกลองยาวในโจลชนัมทเมย
•  
  ชาวพม่ากำลังเล่นน้ำในตะจาน
•  
  ชาวศรีลังกาในปีใหม่สิงหล

• เมษสังกรานติ

เชิงอรรถ