กะท่าง

มีรูปร่างสีน้ำตาลคล้ำ มีแต้มสีส้มเหลืองบนส่วนปากและปุ่มบนแผ่นหลังและหางสีส้ม ด้านใต้ท้องสีออกส้มจนถึงสีน้ำตาลเหลือง ความยาวประมาณ 13-15 เซนติเมตร นิ้วเท้าหน้ามี 4 นิ้ว นิ้วเท้าหลังมี 5 นิ้ว มีลักษณะพิเศษคือ เมื่อขาหรือหางขาดไป สามารถงอกใหม่ได้ โดยจะอาศัยในลำธารตามเชิงเขา มีอาณาบริเวณแคบ ๆ มีต้นไม้ใหญ่ เช่น ยาง, ไทร, กระบาก, มะไฟ, มะกอก และเถาวัลย์ขึ้นปกคลุม

ในฤดูผสมพันธุ์ตกอยู่ในราวเดือนกันยายนจนถึงตุลาคม กะท่างโตเต็มวัยเมื่ออายุได้ 2 ปี จะมารวมกลุ่มเพื่อการผสมพันธุ์กันตามแอ่งน้ำนิ่งตามลำธาร ตัวเมียจะวางไข่ติดอยู่กับพืชน้ำ ไข่มีสีเทาดำห่อหุ้มด้วยวุ้นใส เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 5.5 มิลลิเมตร ใช้เวลาฟักเป็นตัวประมาณ 16-20 วัน ที่อุณหภูมิประมาณ 19-20 องศาเซลเซียส และตัวอ่อนที่อาศัยอยู่ในน้ำจะมีเหงือกเป็นพู่เห็นได้ภายนอกจำนวน 3 คู่ ตัวอ่อนกินลูกอ๊อดและแมลงน้ำเป็นอาหาร ใช้เวลาประมาณ 60 วัน จึงมีสภาพเหมือนตัวเต็มวัย

ในประเทศไทย พบอาศัยอยู่ตามภูเขาสูงในภาคเหนือ และภาคตะวันออกเฉียงเหนือทางตอนบน เช่นที่ ดอยอินทนนท์, ดอยหลวงเชียงดาว, ดอยสุเทพ-ปุย และดอยอ่างขาง จังหวัดเชียงใหม่, ภูหลวง จังหวัดเลย, น้ำตกแม่สุรินทร์ จังหวัดแม่ฮ่องสอน, ดอยภูคา จังหวัดน่าน และดอยสอยมาลัย จังหวัดตาก เป็นต้น พบอยู่ในระดับสูง 1,200 - 2,000 เมตรจากระดับน้ำทะเล ในป่าดิบเขา ในต่างประเทศพบที่รัฐสิกขิม ประเทศอินเดีย, รัฐฉาน ประเทศเมียนมาร์, มณฑลยูนนาน ประเทศจีน, ภาคเหนือของประเทศลาว และในประเทศเวียดนามทางตอนเหนือ

สายพันธุ์

ในประเทศไทยมีการค้นพบ 6 ชนิด

• กะท่างน้ำเหนือ, กะท่างน้ำภูคา และกะท่างน้ำอุ้มผาง ถูกรายงานว่าเป็นสายพันธุ์ท้องถิ่นที่พบเฉพาะในประเทศไทย

• ในอดีต ประเทศไทยเคยเรียกรวมกะท่างน้ำทุกชนิดว่าเป็น Tylototriton verrucosus หรือ กะท่างน้ำหิมาลัย หรือเรียกว่าตัวกะท่างเฉย ๆ โดยไม่มีการแยกชนิดที่ชัดเจน ทั้ง ๆ ที่กะท่างน้ำแต่ละท้องถิ่นมีสีสันและรูปร่างที่ต่างกัน เช่น แบบสีส้มการกระจายตัวอยู่ทางภาคเหนือ (ปัจจุบันคือชนิดกะท่างน้ำเหนือ) และแบบสีคล้ำกระจายตัวอยู่ทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนบน (ปัจจุบันคือชนิดกะท่างน้ำอีสาน) จึงมีการศึกษาวิจัยอย่างชัดเจน ในปี 2013 สามารถแยกกะท่างน้ำเหนือและกะท่างน้ำอีสาน ออกจากชนิด Tylototriton verrucosus หรือกะท่างน้ำหิมาลัย

• หลังจากการแยกกะท่างน้ำเหนือและกะท่างน้ำอีสานออกจากกะท่างน้ำหิมาลัย ในปี 2013 ทำให้กะท่างน้ำหิมาลัย หรือ Tylototriton verrucosus กลายเป็นกะท่างน้ำกลุ่มเล็ก ๆ ที่พบได้ในภาคเหนือตอนบนเท่านั้น เช่น พบที่ดอยช้าง จ.เชียงราย และอุทยานแห่งชาติดอยผ้าห่มปก จ.เชียงใหม่ ในขณะที่กะท่างน้ำเหนือ หรือ Tylototriton uyenoi กลายเป็นกะท่างน้ำกลุ่มใหญ่ในภาคเหนือแทน และพบได้หลายจังหวัดในภาคเหนือ ตั้งแต่เชียงใหม่, แม่ฮ่องสอน, ตาก, กำแพงเพชร ยาวลงมาอุทยานแห่งชาติเขาแหลม จ.กาญจนบุรี

สถานภาพของกะท่างในปัจจุบันนับได้ว่าเป็นสัตว์หายากและเสี่ยงต่อการใกล้สูญพันธุ์ ในบางพื้นที่ เช่น จังหวัดขอนแก่น เคยมีรายงานว่าในอดีตพบประชากรกะท่างในลำธารเป็นจำนวนมาก แต่ถิ่นที่อยู่อาศัยถูกบุกรุกและถูกจับไปเลี้ยงเป็นสัตว์เลี้ยงจำนวนมาก ทำให้ปัจจุบันกะท่างมีจำนวนลดน้อยถดลง โดยเฉพาะตัวผู้ในฤดูผสมพันธุ์ แต้มสีส้มบนลำตัวจะชัดเจนมาก กะท่างมักถูกจับในฤดูผสมพันธุ์เพราะเห็นได้ชัดในธรรมชาติ จนได้ชื่อเป็นภาษาอังกฤษว่า King salamander หรือ Emperor salamander (มักจะถูกเรียกรวมว่าเป็น ซาลาแมนเดอร์) เป็นที่ยอมรับของนักเลี้ยงสัตว์ว่า เป็นนิวต์ที่มีสีสันสวยงามที่สุดในโลก แต่ว่าการนำมาเลี้ยงเป็นสัตว์เลี้ยงมักไม่ประสบความสำเร็จ เพราะกะท่างชอบอากาศเย็นและน้ำที่มีค่าอ็อกซิเจนสูง จึงไม่สามารถปรับตัวได้ในสถานที่เลี้ยงขนาดแคบ โดยเฉพาะสถานที่เลี้ยงในสังคมเมืองที่มีอากาศร้อน

กะท่างได้รับการประกาศให้เป็นสัตว์ป่าคุ้มครองประเภทที่ 1 และกรมประมงได้ทำการวิจัยเพาะขยายพันธุ์กะท่างในที่เลี้ยงเป็นที่สำเร็จได้แล้ว แต่ถึงอย่างไรก็ตาม กะท่างยังต้องถูกเพาะเลี้ยงในสภาพแวดล้อมที่เป็นภูเขาสูง

กะท่าง มีชื่อเรียกในภาษาเหนือว่า "จั๊กกิ้มน้ำ" หรือ "จั๊กคาก" ซึ่งแปลว่า "จิ้งจกน้ำ"