Bozůn

Wjynkszość bozůnůw to złożůne czůnstki, nale 12 ś ńich (mjanowane bozůny cechowańo) sům elymyntarnymi czůnstkůma, ńyzłożůnymi s myńszych czůnstek (fůndamyntalne czůnstki).

Kożdo czůnstka je bozůnym abo fermjůnym, zależńy uod pośadanygo spinu - twjerdzyńy statystyki spinowyj narzuco wyńikajůnco ś ńygo statystyka kwantowo, kero uodrůżńo fermjůny uod bozůnůw. Do zgody ze Sztandardowym Modelym fermjůny sům czůnstkůma elymyntarnymi "materyji", bozůny zaś przekludzajům uoddźoływańo.

W zwjůnzku ze cołkowitym spinym, ńyoddźołjůnce bozůny podlygajům statystyce Bosego–Einsteina. Jednům s jeji kůnsekwyncyji je istńyńy kůndynsatu Bosego–Einsteina, „pjůntygo” stanu skupjyńo materyji, we kerym dowolno nůmera bozůnůw może być we tyn sůmym kwantowym stańe. Kůndynsat Bosego-Einsteina ńy mo kej dotůnd żodnygo praktycznygo zastosowańo. Pozwalo natůmjast na uobserwowańy efektůw kwantowych we skali makroskopowyj l. b. bez swobodny spadek kůndynsatu we źymskym grawitacyjnym polu idźe eksperymyntalńy pokozać zasada ńyoznaczůnośći Heisenberga.

Uoddźoływańo wirtualnych bozůnůw s rzeczywistymi fermjůnůma mjanujymy podstawowymi oddźouywańůma. Zachowańy pyndu we tych uoddźoływańach uobjawjo śe matymatyczńy we wszyjstkych znůmych śůłach. Bozůny kere uczestńiczům we tych uoddźoływańach mjanujymy bozůnůma cechowańo. Sům to:

• dwa bozůny W i jydyn Z (oddźoływańy słabe)
• uoźym gluůnůw (oddźoływańy festylne)
• fotůn (oddźoływańy elektrůmagnetyczne)
• hipotetyczny grawitůn kery pośredńiczy we grawitacyje.

Czůnstki złożůne ze kilku inkszych czůnstek (tak kej protůny abo neutrůny) mogům być jednako fermjůnůma a bozůnůma, zależńy uod jeich cołkowitygo spinu. Skiż tygo wjela jůnder atůmowych je bozůnůma. Mimo aze czůnstki kere tworzům jůndra, t.j. protůn, neutrůn, a tyż krůnżůnce wobkoło jůndra elektrůny, sům fermjůnůma, możliwe je by jydyn pjyrwjostek (lo bajszpila hel) mjoł izotopy bydůnce fermjůnůma (l.b. ³He) a inksze bydůmce bozůnůma (l.b. ⁴He). (³He) je złożůny s jydnygo neutrůnu a dwůch protůnůw [PNP]. Podańy deuter (²H), złożůny s jydnygo protůnu i jydnygo neutrůnu [NP] je bozůnym, podczas kedy tryt (³H), kery je złozůny ze dwůch neutrůnůw a jednygo protůnu [NPN] je fermjůnym.

Růżńica mjyndzy statystykůma bozůnůw a fermjůnůw istńeje ino przi srogich gynstośćach – kedy ich fůnkcyje zachodzům na śa. We ńiskich gynstośćach, uobjedwje statystyki redukujům śe do statystyki Maxwella-Boltzmanna, jednako bozůny a fermjůny zachowujům śe kej czůnsteczki klasyczne.

• kożdo czůnstka uo spińe cołkowitym
• jůndra deuteru
• atůmy helu-4
• atůmy sodu-23
• fotůny, kere przekludzajům elektrůmagnetyczne oddźoływańo
• bozůny W a Z, przekludzajůnce słabe uoddźoływańo
• gluůny
• fůnůny
• bozůny Higgsa

• anyůn