अष्टाध्याय्याः वृत्तिकाराः

न केवलं चर्चापदानि व्याख्यानं=वृद्धिः आत् ऐच् इति ।

किं तर्हि ? उदाहरणं प्रत्युदाहरणं वाक्याध्याहार इत्येतत्समुदितं व्याख्यानं भवति । यद्यपि ग्रन्थस्य व्याख्यानमेव वृत्तिस्तथापि वृत्तिव्याख्यानयोर्भेदः स्पष्टः । व्याख्यानं हि -

पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना।

पूर्वपक्षसंमाधानं व्याख्यानं पञ्चधा मतम् ।। इति ।

तत्रापि पदच्छेदः पदार्थोक्तिः समासादिविग्रहः अनुवृत्तिः वाक्ययोजना (वाक्यार्थः), उदाहरणं,प्रत्युदाहरणं, पूर्वपक्षः समाधनञ्चेति विस्तृतविवरणात्मक व्याख्यानं तस्यैव लघुरूपं बृत्तिरिति । तेन हि सूत्रस्य सोदाहरणमर्थविवेचनमेव वृत्तिः । यथा गाड्कुटादिभ्योऽञ्णिन् ङित् इति सूत्रमुगाड्कुटादिभ्यः अञ्णित ङित् इति त्रिपदमिदं सूत्रम् । 'गाडादेशात् कुटादिभ्यश्च परे ञित्-णिभिन्नाः प्रत्ययाः ङिद्वित् स्युः' इति वृत्तिः । तेन हि सोदाहरणं सूत्राशयप्रवर्तकत्वावृत्तेर्वृत्तित्वम्।

पाणिनीयसूत्रोपरि अनेके वृत्तिग्रन्था अनेकैविपश्चिद्भिः कृता इति महाभाष्यादिग्रन्थावलोकनतो ज्ञायते । महाभाष्यादेतदपि ज्ञायते यद् महाभाष्यात्पूर्वमेवाप्यनेको वृत्तयः पाणिनीयसूत्रोपरि प्रणीता आसन् । यथा महाभाष्ये

'यत्तदस्य योगस्य मूर्धाभिषिक्तमुदाहरणं तदपि सङ्गृहीतं भवति ? किं पुनस्तत्- पट्ट्या मृदयेति ।'

तदुपरि कैयटो लिखति-मूर्धाभिषिक्तमपि-‘सर्ववृत्तिषुदाहृतत्वात् । वयन्तु वृत्तिग्रन्थरूपेण प्राचीनत्वेन काशिकामेव द्रष्टुं समर्थाः स्मः । तत्पूर्ववतना वृत्तयो लुप्ती वा सङ्ग्रहालये कृतविश्रामाः सन्ति । तासामवस्थितिस्तु महाभाष्यकाशिकान्यासंपदमञ्जरीवाक्यपदीयप्रभृतिप्राचीनग्नन्थेभ्य एव ज्ञायते । काशिकापूर्ववतिनो वृत्तिकारा हि पाणिनि-श्वोभूति व्याडि-कुणि-माथुर-वररुचि-देवनन्दि-चुल्लिभट्टि-निरचूणिप्रभृतयो नामतः स्मृताः । अज्ञाता वा अग्रहीतनामधेयास्त्वनेके एव । तेष्वपि पाणिनि-श्वोभूति-व्याडि-कुणि-माथुराः पतञ्जलिः पूर्ववतनः । देवनन्दि-चूल्लिभट्टिनिर्लरचूर्णयः जयादित्यपूर्ववतनः। जयादित्य वामनौ वृत्तिकारेषु केन्द्रस्थानीयौ । भतृहरि भर्नीश्वर-जयन्तमट्ट-केशव मैत्रेय-रक्षित-पुरुषोत्तम-शरणदेव' अघननैनार्य-अन्नम्भट्ट-भट्टोजि-अप्पयदीक्षित-नील-कण्ठवाजपेय-विश्वेश्वरसूरि - गोपालकृष्ण-रामचन्द्रभट्ट-गोकुलचन्द्र - ओरम्भट्टप्रभृतयोऽपि काशिकानन्तरवृत्तिकारा ज्ञातकालाः । नारायणसुधी-रुद्रधरउदयन-उदयङ्कर-रामचन्द्र-सदानन्दनाथाश्च अज्ञातकाला वृत्तिकाराः। पापिनीयलघुवृत्ति-पाणिनीयसूत्रलघुविवृत्ति-पाणिनीयसूत्रवृत्ति-पाणिनीयसूत्रविवरण-पोणिनीयसूत्रविवृत्ति-लघुवृत्तिकारिका-पाणिनोयसूत्रव्यख्यानानि च अज्ञातकर्तृका विवृतिग्रन्थाः।

आधुनिककाले हि गुरुप्रसादशास्त्रि-गोपालप्रसाद–लोकमणिदाहालानाञ्च । पाणिनीयसूत्रविवृतयो लभ्यन्ते सरला ऋजुपाणिनीय-शेषराजव्याख्याः । अथैतेषां संक्षेपेण परिचयोऽत्र प्रस्तूयते । काशिकानन्तरवतबृत्तिग्रन्थानां काशिकामहाभाष्यञ्चोपजीव्ययम् ।

पाणिनिः भगवान् स्वोपज्ञाकालकशब्दानुशासनस्य हि स्वयमप्यनेकघा - प्रवचनमकरोदिति महाभाष्यकाशिकादिवचनतो ज्ञायते। यथोक्त महाभाष्ये -

'कथं त्वेतत्सूत्रं पठितव्यम् । किमाकडारादेका संज्ञा, आहोस्वित् प्राक्कडारात्परं कार्यमिति । कुतः पुनरयं सन्देहः ? उभयथा ह्याचार्येण शिष्याः सूत्र प्रतिपादिताः केचिदाकाडारादेका संज्ञेति, केचित् प्राक्कडारात् परं कार्यमिति । यथा वा काशिकायां-

‘शुङ्नाशब्दं स्त्रीलिङ्गमन्ये पठन्ति,ततो ढकं प्रत्युदाहरन्ति शौनेय इति । द्वयमपि चैतत्प्रमाणम्, उभयथा सूत्रप्रणयनात्' इति ।

एवमेव कोशिकायां पूर्वपाणिनीया अपरपाणिनीयाश्चेति पाणिनीयशिष्याणां द्विविधत्वमुक्तमस्ति । तयोः ये खलु पूर्वपाणिनीया इत्युक्तास्ते प्राक्कडारादेका संज्ञा इति पठन्ति । अपरपाणिनीयास्तु प्राक्कडारात्परं कार्यमिति पठन्ति इत्यपि केषञ्चिम्भतम् । केचित्त्वस्य पूर्वपाणिनीय :, शास्त्रसम्बद्धापूर्वप्राणिनीया इत्यपि कथयन्ति तथापि पाणिनेः सूत्राणां द्विविधं व्याख्यानं तु तेनाऽपि.सिध्यत्येव । भतृ हरिश्च ‘इग्यणः सम्प्रसारणम् (१।१।४५ है , इति सूत्रमधिकृत्य महाभाष्यदीपिकायां कथयति -

'उभयथा ह्ययोचार्येण शिष्याः प्रतिपादिताः केचिद्वाक्यस्य केचिद्वर्णस्य च' इति इति । काशिकाकारोऽग्रे तद्धरति वहत्यावहति भारादेशाद्रिभ्यः' इति सूत्रं व्याख्यान् कथयति -

‘सूत्रार्थद्वयमपि चैतदाचार्येण शिष्याः प्रतिपादिताः। तदुभयमपि ग्राह्यम् । एवमेव तदस्य ब्रह्मचर्यम्' इति सुत्रव्याख्यानेऽपि । गणरत्नमहोदधौ वर्धमानेन ‘पाणिनिस्तु चित संवेदने इत्यस्य चेतंयत , इत्याह इति वचनमपि पाणिनिवृत्तिसम्बद्धमेव तदन्यत्र तदभावात् । एभिन्यैश्च प्रमाणैः पाणिनिना हि भगवती स्वोपज्ञातसूत्राणां स्वयमेव वैतिरुपि प्रोक्ता इति सिध्यति । सूत्रप्रवचनकाले। सूत्राणां वृत्युदाहरण* प्रत्युदाहरणादीनां प्रदर्शनमपरिहार्यं भवति प्रबोधनाय । तेन यदि पाणिनिनाः ‘स्वसूत्राणि स्वंयमेवापि व्याख्यातानीति मन्यते तदा तेन तेषां वृत्तिरपि प्रोक्तेति स्वतः सिद्धैव। सूत्रमात्रस्य प्रवचनासम्भवात् ।

श्वोभूतिश्च पाणिन्यपरवर्ती व्याडिपूर्ववर्ती चाचार्यः । केचिदमुं पाणिनेः । साक्षाच्छिष्यं मन्यन्ते । तथासिद्धे सत्यस्य पाणिनिसमकालिकत्वं सिध्यति । श्वोभूतिनां पाणिनिसूत्रोपरि बृत्तिग्रन्थः प्रणींत इतिः ग्रन्थान्तरेषु तस्योल्लेखाज्ज्ञायते । महाभाष्यकारः न्यासकारश्च श्वोभूतिं स्मरतः । काशिकायाः ‘युकः किति' सूत्रव्याख्यानावसरे केचिदत्र द्विककारनिर्देशेन गकारप्रश्लेषं वर्णयन्ति' इति वचनस्य व्याख्यानावसरे न्यासकार कथयति'केचित्श्वोभूति-व्याडिप्रभृतयः' इत्याचक्षते।' इति । महाभाष्ये ( १॥१॥५६ ) श्वोभूतेरुल्लेखो दृश्यते । श्वोभुतेर्वृत्तिग्रन्थोऽपि सम्प्रति नैवोपलभ्यते।

व्याडिनाऽपि पाणिनीयसूत्रोपरि बृत्तिलिखितेति वैयाकरणानां विश्वासः। एवञ्च समुद्रगुप्तस्य ‘दाक्षीपुत्रवचोव्याख्यापदुः' इति वचनेनापि सिद्धयति । किचित् श्वोभूतिव्याडिप्रभृतयः' इति न्यासकारवचनोच्च तस्य वृत्तिकृत्त्वं सिध्यति । वृत्तिकारो व्याडिः संग्रहकार एवेत्यपि निश्चीयते समुद्रगुप्तवचनात् ।

कुणिनामा कश्चिदाचार्योऽपि पाणिनीयसूत्रोपरि वृत्ति प्रणिनायेति भर्तृहरिकैयटहरदतादिकृतोद्धरणतो ज्ञायते । भर्तृहहि तद्धितश्वासर्वविभक्तिः इति सूत्र सम्बद्धमहाभाष्यव्याख्याने लिखति- ‘अत एषां व्यावृत्यर्थः कुणिनाऽपि तद्धितग्न हणं-कर्तव्यम्' इति ।

तथैव ‘एङ् प्राचां देशे इति सूत्रस्य महाभाष्याव्याख्यानावसे कैयट उल्लिखति -

'कुणिना प्राग्ग्रहणमाचार्यनिर्देशार्थ व्यवस्थितविभाषार्थञ्च व्याख्यानम्। •••भाष्यकारस्तु कुणिदर्शनम शिश्र यत्' इति ।

तत्रैव पदमञ्जरीकारो हरदत्तो लिखति--

‘कुणिना तु प्राचां ग्रहणमाचार्यनिर्देशार्थ व्याख्यातं, भाष्यकारोऽपि तथैवाशिश्रयत्' इति । अनेन हि कुणिना पाणिनीयसूत्रोपरि बृत्तिलिखितेति ज्ञायते । तत्कृतवृत्तिग्रन्थस्तु सम्प्रति नैवोपलभ्यते । स हि उपर्युक्तोद्धरणाद्भाष्यकारात्पूर्ववर्तीति तु ज्ञायते । तदतिरिक्तं तस्यैतिह्य न किमप्यस्माकं ज्ञातमस्ति ।

माथुरी हि कश्चिद्वैयाकरण, पतञ्जलिपूर्वस्थितिमानपि पाणिनीयसूत्रो-२ परिबृत्तिग्रन्थं प्रणीतवानिति ग्रन्थान्तरसमुद्धरणतो ज्ञायते । महाभाष्ये उक्तम् - 'यत्तेन प्रोक्त न च तेन कृतं माथुरी वृत्तिरिति ।

काशिकायां च ‘अन्येन कृता माथुरेण प्रोक्ता माथुरी, वृत्तिः' इति निदष्टम् । भाषावृत्तिकारः ‘तदशिष्यं संज्ञाप्रमाणत्वातु इति सूत्रव्याख्याने कथयति-माथुर्यां तु वृत्तौ मशिष्यअहणमापदमनुवर्तते' इति । महाभाष्ये हि कालोपसर्जने चे, तुल्यम् इति पर्यन्तमशिष्यानुवृत्तिर्मता । माथुरवृत्तौ तु आपादसमाप्तेरेव। महाभाष्ये हि जाति व्यक्तिञ्च पदार्थमेव मत्त्वा १२।७३ सूत्राणां यत्प्रत्याख्यानं कृतं सम्भवति तन्माथुरवृत्याश्रयणेनैव ।

वररुचिरपि पाणिनीयसूत्रोपरि वृत्तिग्रन्थं प्रणिनायेति विद्वज्जनश्रुतिः । स हि ने केनाऽप्युद्धृतो वृत्तिकृत्वेन न च तस्य वृत्तिग्रन्थ एव सम्प्रत्युपलभ्यते । वररुचिह विक्रमादित्यस्य सभापण्डित आसीदित्यपि श्रूयते । तैत्तिरीयप्राति शाख्यव्याख्या, निरुक्तसमुच्चयः, सारसमुच्चयः, लिङ्गविशेषविधिः प्रयोगविधिः, कालतन्त्रोत्तरार्धः, प्राकृतप्रकाशः, कोशः, उपसर्गसूत्रम्, पत्रकौमुदी, विद्यासुन्दरप्रसङ्गकाव्यं, च तत्कर्तृत्वेन प्रसिद्धग्रन्थाः ।

पूज्यपादापरनामा देवनन्दी जैनेन्द्रशब्दानुशासनस्य प्रणेता पाणिनीयसूत्रोपरि शब्दावतारन्याससंज्ञकं वृत्तिग्रन्थञ्चकारेति -

‘न्यासं जैनेन्द्रसंज्ञं सकलबुधमतं पाणियीयस्य भूयो ।

न्यासं शब्दावतारं मनुजततिहितं वैद्यशास्रञ्च पूज्यपादः ।।

यस्तत्वार्थस्य टीकां व्यरचयदिहवै मात्यसौ कृत्वा।

स्वामी भूपालवन्द्यः स्वपरहितवचः पूर्णदग्बोधवृत्तः ।। इति कथनाज्ज्ञायते ।

एतदतिरिक्तं देवनन्दिनः कृतित्वेन जैनेन्द्रव्याकरणं, धातुपाठः गणपाठः, लिङ्गानुशासनं, परिभाषापाठः, शिक्षासूत्राणि च प्रसिद्धानि । तस्य च स्थिति.. कालो हि विक्रमानन्तरपञ्चमशतकपूर्वं एवेति युधिष्ठिरमहाभागेन निर्दिष्टमस्ति ।

दुर्विनीतनाम्ना ५३९-५६९ मितवैक्रमाब्देषु स्थितिमता विदुषा पाणिनीयव्याकरणस्य ‘शब्दावतार' इति संज्ञिता वृत्तिः प्रणीताऽऽसीदिति ‘श्रीमत्कोङ्कणमहाराज्यधिराजस्याविनीतनाम्नः पुत्रेण शब्दावतारकारेण देवभारतीनिबद्धबृहत्कथेन किरातार्जुनीयपञ्चदशसर्गटीकाकारेण दुविनीतनामधेयेन’ इति पृथिवीकोङ्कणराजस्य दानपत्राज्ज्ञायते । स हि पूज्यपादस्य शिष्य आसीत् ।

चुलिभट्टिनाम्ना विदुषाऽपि पाणिनीयसूत्रोपरि वृत्तिग्रन्थः प्रणीत इति । ‘वृत्तिः पाणिनीयसूत्राणां विवरणं चुल्लिभट्टिनिलूरादिविरचितम्' इति काशिका । प्रथमश्लोकव्याख्यायां न्यासकारवचनाज्ज्ञायते । तथैव सव्येष्ठा इति सारथिवचनोऽयम् । अत्र चुल्लिभट्टिवृत्तावपि तत्पुरुषे कृति बहुलमित्यलुगू दृश्यते' इति तन्त्रप्रदीपे मैत्रेयरक्षितवचनात्, “हृदयङ्गमा वागिति चुल्लिभट्टि', इति हरिनामामृतवृत्तिवचनाच्चापि तस्य वृत्तिप्रणेतृत्वं सिध्यति । तद्ग्रन्थस्तुसम्प्रति नैवोपलभ्यते । तस्य च स्थितिकालः काशिकापूर्वं इत्येवानुमीयते ।

निराऽऽख्येन विदुषाऽपि पाणिनीयसूत्रोपरिवृत्तिः प्रणीताऽऽसीदिति ‘वृत्तिः । पाणिनीयसूत्राणां विवरणं चुल्लिभट्टिनिरादिविरचितम्' इति न्यासकार वचनात् ‘वृत्ताविति सूत्रार्थप्रधानो ग्रन्थो भट्टिनिलूरप्रभृतिभिविरचित::::: इति विद्यासागरवचनाच्च ज्ञायते। तथैव ‘निलूरवृत्तौ चोक्त-भाषायामपि • यङलुगस्तीति'' कातन्त्रपरिशिष्टे श्रीपतिदत्तवचनात् तेन बोभवीति इति सिद्धयतीति नैर्लेरी वृत्तिः' इति ज्ञापकसमुच्चये पुरुषोत्तमदेववचनाच्चतज्ज्ञायते । निर्लरोऽपि काशिकाकारात्प्राचीन इति तु न्यासकारवचनाज्ज्ञायते किन्तु तस्यायमेव स्थितिकाल इति तु न शक्यते इयत्तया वक्तुम्

चूर्णर्नाम्ना विदुषाऽपिसूत्राणां वृत्तिः प्रणीताऽऽसीदिति ‘मतमेतच्चूणिरप्यनुगृह्णाति' इति ‘संयोगावयवव्यञ्जनस्य सजातीयस्यैकस्य बानेकस्योंच्चारणाभेद इति चूणः' इत्यपि कातन्त्र परिशिष्टवचनात् शब्दशक्तिप्रकाशिकोल्लेखाच्च ज्ञायते । तथैव--

हन्तेः कर्म व्युपष्टम्भात् प्राप्तुमर्थे तु सप्तमीम् ।

चतुर्थो बाधिकामाहुश्चूर्णिभागुरिवाग्भटाः ॥

इति शब्दशक्तिप्रकाशिकोद्धारणाच्च तस्य वत्तिकत्वं ज्ञायते । तस्य च ग्रंथप्रकृतिविषये स्थितिकालविषये च नास्माददिकं किञ्चिज्ज्ञातमस्ति ।

जयादित्यस्य वामनस्य च काशिकावृत्तिः पाणिनीयसूत्रवृत्तिषु केन्द्रस्थानीया । सा हि तत्पूर्ववतवृत्ती: संग्रहाति तत्पश्चाद्वतिनीबृत्तिश्नोपजीवयति । सा हि न सर्वत्र महाभाष्यमनुवदीत् अपितु प्राचीना वृत्तीरेवात्मसत्करोति। एषा हि पाणिनीयशब्दानुशासनस्य प्राच्यपाठमनुसरति । तत्रत्यः पाठो वृद्धपाठत्वेन च स्मृतः । सा च क्वचित् जयादित्यनाम्ना क्वचिच्च जयादित्यवामनयोः संयुक्तनाम्ना च स्मृता दृश्यते । तयोश्च कर्तृत्वविभागे ऽपि पण्डिता नैकमत्यं भजन्ते । केचिद्धि विशेषतो बालशास्त्रिप्रभृतयः प्रथमचतुर्णामध्यायानां जयादित्यकृता उत्तरचतुर्णा वामनकृता इति मन्यते । शब्दरत्नकारो हुरिदीक्षितस्तु प्रथमद्वितीयपञ्चमषष्ठाध्यायानां वृत्तिस्तु जयादित्यकृती शेषाणां वामनकृतेति मन्यते । युधिष्ठिरो हि मीमांसकस्तु प्रथमपञ्चाध्यायानां जयादित्यकृता शेषाणाञ्च वामनकृतेति निर्दिशति संप्रमाणम् । केचितु समग्रमेव कृतिमुभयसम्बद्धां मन्यन्ते । यथार्थस्तु युधिष्ठिरमेवानुयाति । रचना• शैलीदृष्ट्यापि तथ्यमेतदेव प्रत्येति । प्रथमपञ्चाध्यायसम्बद्धरचनापेक्षया. शेषाध्यायसम्बद्धा रचना प्रौढा प्राञ्जला च ।

जयादित्यस्य समयो विक्रमानन्तरसप्तमशतकभवः । चीनदेशीयः पर्यटकः इत्सिङ्गनामा जयादित्यस्य निधनं ७१८ मितवैक्रमाब्दे सञ्जातमित्युल्लिखति । स हि काशिकायां भारवेः ‘संशय कर्णादिषु तिष्ठते यः' इति पद्यांश" मुद्धरति । भारविश्च विक्रमानन्तर पञ्चमशतकपूर्ववर्तीति ५३९-५६९ मितमैक्रमाब्दानभितः स्थितिमता दुविनीतेन किरातार्जुनीयस्य पञ्चदशसर्गस्य व्याख्यानासिध्यति । तेनाऽस्येयमेव पूर्व सीमा ।

संस्कृतसाहित्ये हि वामननाम्नाऽनेके विद्वांसः उल्लिखित दृश्यन्ते। एकश्च वामनो विश्रान्तविद्याधरव्याकरणकर्ता । स च गणरत्नमहोदधौ स्मृतः । अपरश्च काव्यानुशासनसूत्रप्रणेता वामनः काश्मीरको जयापीडामात्यः । अपरश्च हर्षवर्धनान्तरवर्ती लिङ्गानुशासनप्रणेता । वृत्तिकारश्च तद्भिन्न एवेति युधिष्ठिरमीमांसकमतम् । तदनुसारेण हि विश्रान्तविद्याधरकर्ता वामनो वैक्रमतृतीयशतकपूर्वस्थितिमान्, काव्यालङ्कारकारश्च वैक्रमनवमशतकपूर्वार्द्धवंर्ती । ये एव लिङ्गानुशासनकर्ताऽपि सम्भवतः । वृत्तिकारश्च वामनो भागवृत्तिकाले पूर्ववर्ती जयादित्यसमकालिकः । भागवृत्तौ हि जयादित्यवामनावेव यत्र कुत्र समालोचितावपि स्तः । भागवृत्तः कालः ७०२-७०५ मितवैक्रमाब्दाननमित इति वृत्तिकारस्य वामनस्य तत्पूर्ववर्तित्वं सिध्यत्येव ।

जयादित्यवामनौ हि समकालिकौ वा पूर्वापकालिकाविति प्रश्नोऽनिर्णीत एव तिष्ठति । तत्रापि प्रथमं तु तयोः वृत्तिकृत्त्वं संयुक्त वा पृथगेवेति प्रश्न एव निर्णोतव्यः । जिनेन्द्रबुद्धेः काशिकाविवरणपञ्चिका जयादित्यवामनयोः सम्मिलितबृत्तावस्ति किन्तु न्यासकृतोद्धरणतस्तु प्रतीयते यत्ताभ्यां सम्पूर्णाष्टाध्याययामेव पृथगेव वृत्तिः प्रणीतेति । यथा---

‘ग्लाजिस्थश्च स्नुः' इत्यत्र जयादित्यवृत्तौ ग्रन्थः । श्युकः किति इत्यत्रापि जयादित्यवृत्तौ गकारोऽप्यत्र चत्वंभूतों, निदश्यते भूष्णुरित्यत्र यथा स्यादिति । वामनस्यत्वेतत् सर्वमनभिमतमु ।' तथाहि तस्यैव सूत्रस्य तद्विरचितायां वृत्तौ ग्रन्थः केचिदत्र ।'इति। । अनेन । सिध्यति यदष्टाध्याय्याः तृतीयसप्तमाध्याययोर्जयादित्यवामनयो ‘भयोरेव वृत्तिरासीदिति ।

'नास्ति विरोधी भिनकर्तृ कत्वात् । इदं हि जयादित्यवचनं न पुनर्वासनस्य । वामनवृत्तौ तासिसिचोरिकार उच्चारणार्थो नानुबन्धः पठ्यते । अनेनापि कथनेन तृतीयाध्यायेऽप्युभयोरेव वृत्तिरासीदिति सिध्यति । अनित्यत्वं तु प्रतिपादयिष्यते जयादित्येन' इति अनेन षष्ठी ध्यायेऽपि वामनस्य वृत्तिरासीदिति । अनेनैतदपि सिध्यति यद्धरदत्तजिनेन्द्रबुद्धिसमयपर्यन्तमपि उभावेव वृत्तिः । ग्रन्थौ उपलभ्यावास्ताम् । तौ च कदा सम्मिलिनवृत्तावेव न्यासंव्याख्यो । प्रणीताऽस्ति । भागवृत्तांवपि सम्मिश्रितवृत्योरेव खण्डनमुपलभ्यते । भागवत प्रणयनकालश्च ७०२-७०५ मितवैक्रमाव्दाः । अतस्तत्पूर्वमेव तयोः सम्मिश्रणं सञ्जातमित्यनुमीयते । सामान्यत इदमेव विश्वस्यते यत्काशिकायाः पूर्वाद्धो हि जयादित्यकृतिरुत्तरार्द्धश्च वामनस्येति । अनेन तयो समकालिकत्वमेवानुमीयते । तत्रापि जयादित्यो वामनात्पूववर्येव ।

काशिका हि अष्टाध्यायीवृत्तिषु केन्द्रवतिनी । तस्याश्च वैशिष्ट्यं विचक्षणैरित्थं सूचितम् -

१. कुणिप्रभृतप्रणीतप्राचीनवृत्तिषु गणपाठ उपेक्षित आसीत् । अस्यां तु सोऽपि यथास्थानं निवेशितः ।

२. अस्यां हि प्राचीना लुप्तप्राया वृत्तयोऽपि सङ्गृहीताः सन्ति ।

३. अत्र ' हि सूत्राणां व्याख्या प्राचीवृत्याधारेण कृताऽस्ति । यत्र यत्र हि | महाभाष्येण सह विरोधस्तत्र तत्र प्राचीना वृत्तयं एवावलम्बिताः सन्ति ।

४. अस्यां हि उदाहरणप्रत्युदाहरणादीनि प्राचीनवृत्तिभ्य एव गृहीतानि , सन्ति येन प्राचीनैतिहासिकतथ्यानां ज्ञाने सम्भवति ।

५. इयं हि पूर्णा वृत्तिः । तदनुर्वातन्योऽन्या वृत्तयः प्रत्यक्षमेव वा परोक्षा रूपेणेमामेवानुजीवन्ति । काशिकायाः पाठश्च नितान्तभ्रष्ट इति युधिष्ठिरमीमांसकः सूचयति । स हि तत्र पाठशोधनस्यावश्यकतामनुभवति ।

'इन्दुमित्रो हि विचक्षणः काशिकावृत्तेरनुन्यासव्याख्यायाः प्रणेता अष्टाध्यायी। सूत्रोपरि इन्दुमतिसंज्ञितं वृत्तिग्रन्थं कृतवानिति प्रक्रियाकौमुद्या विठ्ठलाचार्यस्य प्रसादटीकोल्लेखनती ज्ञायते । स हि तत्रोल्लिखति.: ‘एतच्च इन्दुभित्रमतेनोक्तम् । 'प्रत्ययः इति सूत्रे प्रत्याय्यते त्रायतेऽर्थोऽस्मादिति प्रत्ययः । पुंसि संज्ञायां धः प्रायेण इति शान्तस्य प्रत्ययशब्दस्यान्वर्थस्य निषेधो ज्ञापक इति भावः । तथा च इन्दुमत्यां वृत्तावुक्त प्रतेस्तु व्यञ्जनव्यव हितो य इति भवति निमित्तम् इति केषाञ्चिन्मते प्रतेरपि भवति ।'

परिभाषावृत्तौ सीरदेव उल्लिखति| अनुन्यासकारः-प्रत्ययसूत्रे अनुन्यासकार उक्तवान् प्रतियन्त्यनेनार्थानिति प्रत्ययः । एच् इत्यच् । पुंसि संज्ञायां धः प्रायेण इति वा ध इति ।

मैत्रेयः पुनराह–पुंसि संज्ञायामिति घ एव । एरच् इत्यत्र करणे ल्युटा वाधितत्वान् न शक्यते कर्तुम् । न च वा सरूपविधिरस्ति कृत्यलुडित्यादिवचनात् । अनेन सिध्यति यदिन्दुभित्रो मैत्रेय पूर्ववर्ती अनुन्यासस्य इन्दुमतीवृत्तेश्च प्रणेतेति । इन्दुमती सम्प्रति नैवोपलभ्यते किन्तु विट्ठलाचार्येणावश्यमेव दृष्टा स्यात् ।

धातुप्रदीपकर्ता मैत्रयरक्षितः पाणिनीयसूत्रोपरि दुर्घटवृत्ति प्रणीतवानिति , उणादिवृत्तौ उज्ज्वलदत्तकृतात् ।

श्रीयमित्यपि भवतीति दुर्घटे रक्षितः ।

कृतिकारादिति ङीषि लक्ष्मीत्यपि भवतीति दुर्घटे रक्षितः । इत्याद्युद्धरणात् ज्ञायते ।

शरणदेवेनापि दुर्घटवृत्तिः प्रणीताऽस्ति यस्याहि सर्वरक्षितेन परिष्कारः कुतः । किन्तु उक्तवचनं तत्र नैवोपलभ्यत इति रक्षितशब्देन मैत्र यरक्षितस्यैव ग्रहणमितिः ।

पुरुषोत्तमदेवः पाणिनीयाष्टकमधिकृत्य पुरुषोत्तमदेवस्य भाषावृत्तिः प्रसिद्धा । स हि काशिकापेक्षया लघुत्वाद् लघुवृत्तिरपि संज्ञिताऽस्ति । अत्र हि लौकिकसूत्राणामेव व्याख्याऽस्ति तेनेय भाषावृत्तिरपि । एतदतिरिक्त पुरुषोत्तमदेवस्य दुर्घटवृत्तिरप्यस्तित्वं सर्वानन्देन अमरकोषटीकासर्वस्वे -

‘पुरुषोत्तमदेवेन गुर्वणीत्यस्य दुर्घटेऽसाधुत्वमुक्तम् । इति वचनाज्ज्ञायते । तथैव शरणदेवेन दुर्घटवृत्तौ पुरुषोत्तमदेवनाम्ना अनेके ह्य तादृशा पाठा उद्धृताः । सन्ति ये खलु भाषवृत्तौ नैव सन्ति । भाषावृत्तिमधिकृत्य सृष्टिधरेण भाषाविवृत्यर्थ विवृतिनाम्नी व्याख्या प्रणीताऽस्ति । स हि स्ववृत्यर्थमनेकान् ग्रन्थानुद्धरति मेदिनीकोष–सरस्वतीकण्ठाभर-- मैत्रयरक्षित--केशव-प्रभृतीन् । सृष्टिधरस्य वृत्तिहि बालोपकारिणी । पुरुषोत्तमदेवश्च वैक्रमद्वादशशतकपूर्वभव इति ज्ञायतेऽनेकैः प्रमाणैः ।

शरणदेवेन अष्टाध्याय्या दुर्घटवृत्तिः प्रणीतेति सिद्धेव । सा चाष्टाध्याय्या * विशिष्टसूत्रेष्वेवाधृता । व्यवहारे प्रसिद्धानां किन्तु सामान्यतः प्रचलितव्याकरणनियमेनासिद्धानां शब्दानां साधुत्वंप्रदर्शनाय वृत्ति रेषा प्रणीता दृश्यते । तेनेयमन्वर्थनाम्नी ।

यद्यपि दुर्घटवृत्तेर्खण्डनमपि समुपलभ्यतेऽर्वाचीनग्रन्थेषु तथापि अस्याः महत्वं न तेन हीयते यतः प्रचलितानां किन्तु सामान्यतो व्याकरणनियमैरसिद्धानां शब्दानां साधनप्रयं वृत्तिः सर्वत्र प्राप्तादरैव । संस्कृतव्याकरणपरम्परायां ह्यनेका दुर्घटवृत्तय : समुपलभ्यन्ते । मैत्र यरक्षितस्य दुर्घटवृत्तिः, पुरुषोत्तमदेवस्य दुर्घटवृत्तिः, शरणदेवस्य दुर्घटवृत्तिः सर्वरक्षितस्य परिष्कृता दुर्घटवृत्तिश्च । अपरञ्च शब्दसाधुत्वप्रदर्शनप्रकरणे देर्घटवृत्तौ ह्यनेके प्राचीना आचार्यास्तेषां कुतयश्च प्रकरणानुसारं समुद्धता सन्ति दुर्घटवृत्तौ यतः प्राचीनग्रन्थकारग्रन्थविष पर्याप्तः प्रकाश प्रसरति । सम्प्रति हि शरणदेवस्य दुर्घटवृत्तिरेव समुपलभ्यते । शरणदेबेन ग्रन्थोऽयं १२३० वैक्रमाव्दे पूरितमिति तत्रत्य वचनादेव ज्ञायते ।

विक्रमानन्तरपञ्चाशदधिकपञ्चदशशतकमभितः स्थिति मता अधननैनार्येणापि पांणिनीयाष्टकोपरि प्रक्रियादीपिकानाम्नी वृत्तिः प्रणीताऽस्ति युधिष्ठरमहाभागः सूचयति ।

१५४०-१६०० मितवैक्रमाब्दानभितः स्थितिमता प्रसिद्धनैयायिकेन अन्नम्भट्ट न पाणिनीयसूत्रोपरि पाणिनीयमिताक्षरा नाभ्नी वृत्तिः प्रणीताऽस्ति । सो च न तादृशवैशिष्टयमावहति येन तस्या वैलक्षण्यं प्रस्फुटेदित्याशयो युधिष्ठरमीमांसकस्य एषा वृत्तिः साधारणी' इति कथनस्य ।

१५७०-१६५० मितवैक्रमाव्दानभितः . स्थितिमता भट्टोजिदीक्षितेन पाणिनीयाष्टकोपरि शब्दकौस्तुभनाम्नी महती वृत्तिः प्रणीताऽस्ति । साऽप्यधुनी सम्पूर्णा नैवोपलभ्यते । वस्तुतस्तु शब्दकौस्तुभो महाभाष्य-प्रदीप-काशिका-पदञ्जरीणां नवावतार एव । स हि दाक्षिणात्यो ब्राह्मणः काशीवासी लक्ष्मीधरस्य पुत्रः ।

वैयाकरणभूषणकर्ता कौण्डभट्टस्तस्य भ्रातृव्यः अमरकोशस्य रामाश्रमीटीका प्रणेता भानुजस्तस्य ज्येष्ठपुत्रः शब्दरत्नाकरो हरिदीक्षितस्तस्य पौत्र इति । स हि शब्दकौस्तुभे शेषकृष्णं तत्त्वकौस्तुभे तु अप्पयदीक्षितं गुरुरिति स्मरति । व्याकरणमधिकृत्य तस्य शब्दकौस्तुभः प्रथमः प्रयासः ततश्च सिद्धान्ते-* कौमुद्याः प्रौढमनोरमाव्याख्या । स एव कथयति कोमुद्या उत्तरकृदन्तप्रकरणान्ते---

इत्थं लोकिकशब्दानां दिङ्मात्रमिह दशतम् ।

विस्तरस्तु यथाशास्त्रं दशतः शब्दकौस्तुभे ।। इति ।

एतदाश्चर्यं यद् दिङ्मात्रदर्शक शास्त्रं. परा ख्यातिमगात्, यथाशास्त्रप्रवर्ततग्रन्थस्तु सम्प्रति लुप्तप्राय एव । तस्य च वेदभाष्यसारः अमरटीका ३ पूर्वोक्त तरग्रन्थाविति । शब्दकौस्तुभस्य च नागेशस्य च विषमपदी, वैद्यनाथपायगुण्डेमहोदयस्य प्रभा, विद्यानाथशुक्लस्य उद्द्योतः, राघवेन्द्राचार्यस्य प्रभा, कृष्णमित्रस्य भावप्रदीपः भास्करदीक्षितस्य शब्दकौस्तुभेदूषणञ्च व्याख्याग्रन्थाः ।

१५७५-१६५० मितवैक्रमाब्दानभितः स्थितिमान् अप्पयदीक्षितोऽपि । पाणिनीयाष्टकोपर सूत्रप्रकाशनामव्याख्यां . प्रणीतवान् । सं हि रङ्गराजस्य पुत्रो भारद्वाजगोत्रो महाशैवः । तस्य हि विविधे विषये शतं ग्रन्थाः सन्तीत्युच्यते । यथोक्त -

कालेन शम्भुः किल तावताऽपि कलाश्चतुः षष्टिमिताः प्रणिन्ये ।

द्वासप्ततिं प्राप्यसमाः प्रबन्धाज्छतं . व्यधादप्पयदीक्षितेन्द्रः ॥ इति ।

१६००-१६७५ मितवैक्रमाव्दानभितः स्थितमता नीलकण्ठेनापि पाणिनीयसूत्राणां पाणिनीयदीपिका नाम्नी व्याख्या कृताऽऽसीदति तस्यैव ‘अस्मत्कृतपाणिनीयदीपिकायां स्पष्टमिति परिभाषावृत्ताबुल्लेखेन ज्ञायते ।

विश्वेश्वरस्य व्याकरणासिद्धान्तसुधानिधिः' पाणिनीयोष्टक वृत्तिष्वन्यतमः। एषा शब्दकौस्तुभशैलीमनुसरति । अस्य च स्थितिकाल १६००-१६५० मितवैक्रमाब्दानभितोऽनुमीयते इति ।

लक्ष्मीधरसूनुना विश्वेश्वराख्येन विचक्षणेन पाणिनीयाष्टकस्य सिद्धान्तसुधानिधिनामको विवेचनात्मको वृत्तिग्रन्थः प्रणीतोऽस्ति । स हि सम्प्रति चतुध्यायस्य प्रथमाध्यायसमाप्तिपर्यन्तमेवोपलभ्यते ।।

१६५०-१७०० मितवैक्रमाब्दानभितः स्थितिमता' गोपालकृष्णेनापि शाब्दिकचिन्तामणिनाम्नी पणिनीग्राष्टकवृत्तिः प्रणीतेति ज्ञायते।

१७५०-१८२५ मितवैक्रमाब्दानभितः स्थितिमान् रामचन्द्रभट्टश्च पाणिनीयाष्टकोपरि पाणिनीयसूत्रबृत्तिनाम्ना, वृत्तिग्रन्थः प्रणीतवानिति युधिष्ठिरभीमांसकलेखतो ज्ञायते ।

गोकुलचन्द्राख्येन बुर्धासहपुत्रेण जगन्नाथशिष्येण १८९७ मितवैक्रमाब्दे । पाणिनीयसूत्रोपरि लघुवृत्तिग्रन्थः प्रणीतोऽस्ति । तत्र हि केवल सूत्रसम्बद्धो-' दाहरणान्येव प्रस्तुतानि सन्ति ।

ओरम्भट्टन विदुषाँ पाणिनीयसूत्राणां व्याकरदीपिकाख्या वृत्तिः प्रणीताऽस्ति । तस्य हि काल: विक्रमानन्तरैकोनविंशतिशतकोत्तरार्द्धः ।

१८८१-१९४० मितवैक्रमाव्दानभितः स्थितिमता स्वामिदयानन्द सरस्वत्याख्येन महाविचक्षणेन पाणिनीयाष्टकोपरि अष्टाध्यायीभाष्यनाम्नी वृहती वृत्तिः प्रणिताऽस्ति ।

नारायणाख्येन विदुषा पाणिनीयसूत्राणां शब्दभूषणनाम्ना ख्याता अष्टाध्यायी प्रदीपाभिधाना वृत्तिः प्रणीतांऽस्ति । सुविस्तृता एषा वृत्तिर्वार्तकानपि समावेश्य व्याख्याति तथैवोणादिसूत्राणि फिट्सूत्राणि च अस्य स्थितिकालस्त्वज्ञात एव ।'

रुद्रधरेणाऽपि अष्टाध्यायी वृत्तिः प्रणीतेति श्रूयते । स हि मैथिलो धर्मशास्त्रज्ञश्च । तस्य स्थितिकालोऽनिर्णीत एव ।

उदयनस्य पाणिनीयाष्टकोपरि मितवृत्यर्थसङ्ग्रहनाम्नी वृत्तिरस्तीति नः। सूचयति युधिष्ठिरमहाभागः । तस्य हि बृत्तिबृन्तिसार एव । यथा स एव कथयति -

मुनित्रयमतं ज्ञात्वा वृत्तिरालोच्य यत्नतः ।

करोत्युदयनः . साधुमितवृत्यर्थसङ्ग्रहम् ॥ इति ।

उदयङ्रेणापि विदुषा 'मितवृत्यर्थं सङ्ग्रहनाम्नी एव पाणिनीयसूवृत्तिः .. प्रणीतेति तस्यैव परिभाषाप्रदीपचरिति संज्ञिते व्याख्या ग्रन्थे -

कृत्वा पाणीनिसूत्राणां मितवृत्यर्थसङ्ग्रहम् ।

परिभाषाप्रदीपाचस्तत्रोपायो निरूप्यते ॥ इति कथनाज्ज्ञायते ।

रामचन्द्रेणाऽपि विदुषा पाणिनीयसूत्रोपरि वृत्ति ग्रन्थः प्रणीतोऽस्ति । स हि काशिकायाः सारसंक्षेपरूपः । तस्यैतिह्यमज्ञातमेव ।

सदानन्देनाऽपि पाणिनीयसूत्राणां तत्वदीपिका नाम्नी बृत्तिः प्रणीताति । तद्विषये वयं नातोऽधिकं जानीमहे ।।

देवदत्ताख्येन विदुषाऽपि पाणिनीयसूत्राणां संक्षिप्तवृत्तिः प्रणीताऽस्ति । तस्य प्रणयनकालश्च १९४३ मितवैक्रमाब्दः ।।

१९११-१९७४ मितवैक्रमाब्दानभितः स्थितिमता : भीमसेनाख्यविदुषा प्रत्येक सूत्राणां पदच्छेदपूर्वक बृत्तिग्रन्थः प्रणीतोऽस्ति पाणिनीयसूत्रोपरि।

पण्डितवरेण जीवरामशर्मणाऽपि पाणिनीयसूत्राणां बृत्तिग्रन्थः प्रणीतोऽस्ति यस्य प्रणयनकाल: १९६२ मितवैक्रमाब्दः ।

१९२३-१९९० मितवैक्रमाब्दानभितः स्थितिमता गङ्गादत्तेनापि पाणिनीयाष्टकस्य तत्त्वप्रकाशिकानाम्नी वृत्तिः प्रणीताऽस्ति । एषा हि मध्यमा वृत्तिः ।

जानकीलालाख्येन विदुषाऽपि पाणिनीयसूत्रोपरि एको वृत्तिग्रन्थः प्रणीतोऽस्ति एषा हि संक्षिप्तबृत्तिः । अस्याः प्रणयनं १९८५ मितवैक्रमाब्दनभितः सज्ज्ञातम् ।

१९४९-२०२१ मितवैक्रमाब्दानभितः स्थितिमता महाप्राज्ञेण ब्रह्मदत्तेनापि अष्टाध्याया सुविस्तृता वृत्तिः प्रणीताऽस्ति । अस्यां हि सूत्राणां पदच्छेदः समासश्च प्रदर्शितः । ततश्च बृत्तिरुदाहरणप्रत्युदाहरणे च । बहुत्र शब्दसाधनप्रकारमपि निर्दिष्टमस्ति।

प्रकाण्डपण्डितेन गुरुप्रसादशास्त्रिणा अप्टाध्याया सरलानाम्नी वृत्तिः | ' प्रणीताऽस्ति । नितान्तसंक्षिप्त यं बृत्ति यंत्रकुत्र तु उदाहरहमपि विस्मरति ।

गोपालशास्त्रिणा ‘बृहदृजुपाणिनीयम्' इति पाणिनीयाष्टकोपरि बृत्तिग्रन्थो लिखितः । तत्रः हि पदच्छेद-समास-बृत्ति-उदाहरणानि प्रतिसूत्रं क्रमेण दत्तानि । एतदतिरिक्तं पाणिनीयप्रबोधः, ऋजुपाणिनीयम् च व्याकरणसम्बद्धग्रन्थौ । अस्य । |च भेट्टिकाव्ये टीका प्रसिद्धा ।

जयदत्ताख्येन उप्रेती इत्युपाह्वन विपश्चितोऽपि •काशिकामाश्रित्य लघुआशिकानाम्नी पाणिनीयाष्टकोपरि बृत्तिलिखिताऽस्ति। अस्या हि वैशिष्टयविषये स्वयमेव ग्रंथकारः कथयति -

'परन्विह प्रायशः प्रतिसूत्र' पदच्छेदविभक्तिसमासानुवृत्त्य दाहरणानि विशदं लिखितानि ।' इति । ग्रन्थोऽयं २०२३ मितवैक्रमाब्दे पूर्णतामागादित्यपि तत्रैवोल्लिखितमस्ति । अस्य हि पाणिनीयाष्टकविषयसूचिश्व प्रकरणोपयोगी ग्रन्थः ।

सुदर्शनाचार्येणाऽपि पाणिनीयसूत्रोपरि लघुकाशिका नाम्नी वृत्तिः प्रणीताअस्ति ।.असौ वस्तुतः काशिकायो एव लघुरूपम् । ग्रन्थश्चायं २०२९ मितवैक्रभाब्दं पूर्णतामगादिति तत्रत्यलेखाज्ज्ञायेत् ।

हरिशङ्कराख्येन विपश्चिताऽपि पाणिनीयर्शब्दानुशासनं सात्विकपाठे सङ्कलय्य प्रतिसूत्रं यथावश्यकोदाहरणमुपस्थाप्य लक्ष्यसुचिभिश्च समलङ्कृत्य प्रकाशितमस्ति । अत्र हि सोदाहरणसूत्राणि, उणांदिप्रकरणं, पाणिनीयशिक्षा, गणपाठः, धातुपाठः लिङ्गानुशासनम्, फिट्सूत्राणि, परिभाषापाठः, अप्टकलक्ष्यसूचिः, उणादिलक्ष्यसूचिः लिङ्गानुशासनलक्ष्यसूचिः, फिट्सूत्रलक्ष्यसूचिः, अष्टाध्यायीसूत्रसूचिः, धातुसूचिश्च क्रमेण समुपस्थापिताः सन्ति । अस्य च वैशिष्ट्ये लक्ष्यसूचिरेव ।।

प्रह्लादगिरिणाऽपि पाणिनीयाष्टकस्य सूत्रविवरणात्मकटिप्पणी प्रणीता ऽस्ति । तत्र हि तेन विपश्चिता विशिष्टस्थले विवृतिरपि निर्मता दृश्यते । पदच्छेदादिसामग्रीभिः समलङ्कृतोऽयं ग्रन्थः स्वविषये नवीनप्रयोगस्योदाहरणम् ।। अस्यैव पाणिनीयलिङ्गानुसासनोपरि प्रह्लादव्याख्याऽपि लभ्यते । तत्र हि । पदच्छेदसमाससूत्रार्थोदाहरणादिविषयाः सप्रपञ्च समुस्थापिताः दृश्यन्ते । असौ हि उत्कलाभिजनो वाराणसीवास्तव्यः । अस्य स्थितिकालो विक्रमानन्तरैव वंशतिशतकम्।

• पाणिनिः
• अष्टाध्यायी
• वैय्याकरणाः
• काशिकायाः वृत्तिकाराः