Edmund (Ödön) Josef von Horváth (* 9 da december 1901 a Sušak, Austria-Ungaria; † 1.
da zercladur 1938 a Paris) è stà in scriptur da naziunalitad ungaraisa ch’ha scrit ovras en tudestg, sia lingua materna. Enconuschent è el daventà tranter auter per ses tocs da teater ‹Geschichten aus dem Wiener Wald›, ‹Glaube Liebe Hoffnung› e ‹Kasimir und Karoline› sco er per ses romans da tenuta critica envers las relaziuns socialas e politicas da ses temp ‹Der ewige Spiesser›, ‹Jugend ohne Gott› (rumantsch: ‹Giuventetgna senza Dieu›) ed ‹Ein Kind unserer Zeit›.
Ödön von Horváth è naschì sco emprim figl dal diplomat austriac-ungarais Ödön Josef von Horváth (1874–1950) e da Maria Lulu Hermine nata Prehnal (1882–1959) a Fiume (da lez temp en il Reginavel da l’Ungaria; oz la citad Rijeka en la Croazia). Ses bab era oriund da la Slavonia, che furmava medemamain ina part da l’Ungaria (oz la regiun orientala da la Croazia), ed appartegneva a l’aristocrazia pitschna. Sia mamma derivava d’ina famiglia da medis militars ungarais-tudestga.
Il 1902 è la famiglia ida a star a Belgrad, nua ch’è naschì il 1903 ses frar Lajos († 1968), ed il 1908 a Budapest, nua che Ödön è vegnì instruì d’in magister privat per l’emprima giada en lingua ungaraisa. Cur che ses bab è vegnì staziunà il 1909 a Minca, è Ödön l’emprim restà a Budapest en l’internat da l’archuvestgieu, il Rákóczianum. L’onn 1913 è el suandà ses geniturs a Minca, nua ch’el ha frequentà dus onns il gimnasi. Il 1916 è el ì a star cun la famiglia a Pressburg (oz Bratislava), il 1918 a Budapest, e cur ch’ils geniturs èn danovamain ids il 1919 a Minca è el vegnì affidà a Vienna a la tgira da l’aug Josef Prehnal. Là ha el fatg la stad 1919 la matura sin in gimnasi privat ed è s’inscrit anc il medem onn a l’Universitad da Minca, nua ch’el ha frequentà fin il semester d’enviern 1921/22 seminaris da psicologia, scienza litterara ed istorgia d’art.
Cumenzà a scriver ha Horváth l’onn 1920. L’emprim text litterar da Horváth, ‹Das Buch der Tänze›, è vegnì preschentà il 1922 a Minca a moda concertanta ed il 1926 ad Osnabrück a moda scenica. A partir dal 1923 ha Horváth surtut vivì a Berlin, a Salzburg e tar ses geniturs a Murnau am Staffelsee en la Baviera Sura. El è sa deditgà adina pli intensiv a la lavur da scriptur, ha la finala però destruì blers da ses texts da quel temp. Da l’existenza da ses toc da teater ‹Niemand›, terminà il 1924, èn ins vegnì a savair pir il 2015, damai che la chasa editura oriunda aveva fatg pauc suenter concurs. En ses tocs, per exempel en ‹Sladek, der schwarze Reichswehrmann› (1929), avertescha el dals privels dal faschissem. L’onn 1929 è el extrà da la baselgia catolica.
Il mars 1931 ha gì lieu a Berlin la premiera da ses toc ‹Italienische Nacht›. In’emprima culminaziun ha il renum da Horváth sco autur cuntanschì l’atun 1931: sin proposta da Carl Zuckmayer ha el retschet ensemen cun Erik Reger il Premi Kleist. Ils 2 da november 1931 è ultra da quai vegnì represchentà per l’emprima giada ses teater ‹Geschichten aus dem Wiener Wald› ch’è oz ses toc dramatic il pli enconuschent.
Suenter che Adolf Hitler è arrivà il 1933 a la pussanza, ha la SA intercurì la villa da ses geniturs a Murnau. Sinaquai ha Horváth bandunà la Germania ed ha vivì ils proxims onns a Vienna ed a Henndorf am Wallersee sper Salzburg sco in dals commembers ils pli impurtants dal Circul da Hennedorf da Carl Zuckmayer. Il 1933 ha el maridà la chantadura gidieua Maria Elsner. In’emna avant aveva el surprais si’amia d’enfin qua, Hertha Pauli, cun questa novitad; sin la fin andetga da lur amicizia da plirs onns ha quella empruvà da far suicidi. La lètg sezza è vegnida spartida l’onn suenter. Il 1934 è Horváth returnà en Germania. Malgrà ch’el era in adversari dal naziunalsocialissem, ha el empruvà da daventar commember dal Reichsverband Deutscher Schriftsteller ed è entrà en l’Union nationaler Schriftsteller. Il fanadur 1936 è el la finala vegnì bandischà da la Germania ed il favrer è ses num vegnì stritgà or da la glista da commembers da la Reichsschrifttumskammer.
Perquai che ses tocs n’èn betg pli vegnids represchentads en Germania, è la situaziun finanziala da Horváth sa pegiurada. Pir il roman ‹Jugend ohne Gott›, cumparì il 1937 ad Amsterdam, è puspè stà in success pli grond. Quel è vegnì translatà en pliras linguas, ma en il Reich tudestg è el vegnì scumandà e confiscà.
Suenter che l’Austria ha er fatg part dal Reich tudestg (mars 1938), è Horváth viagià a Budapest e Fiume (Rijeka), ha visità intginas ulteriuras citads ed è arrivà la fin da matg a Paris. Il prim da zercladur è el s’entupà en il café Le Marignan cun il reschissur Robert Siodmak per discutar cun el davart la realisaziun d’ina versiun cinematografica dal roman ‹Jugend ohne Gott›. Anc la medema saira è Horváth vegnì sturnì sin ils Champs-Élysées (visavi il Théâtre Marigny) d’in rom ch’è crudà per terra durant in stemprà. Sia sepultura, en preschientscha da numerus auturs che vivevan en l’exil, ha gì lieu ils 7 da zercladur 1938 sin il santeri da Paris Saint-Ouen.
In divinader duai avair preditg a Horváth ch’i vegnia ad avair lieu l’entschatta fanadur 1938 en viadi «il pli impurtant eveniment da sia vita». Ordvart superstizius, na duaja Horváth sinaquai tranter auter n’avair utilisà nagins ascensurs pli. Il di da sia mort tras accident ha el refusà la purschida da Siodmak d’al manar enavos cun l’auto en il hotel, e quai cun l’argumentaziun che quai saja memia privlus. Enstagl è el sa mess sin via a pe.
Sias restanzas terrestras, uschè lunsch che quellas han anc sa laschà chattar, ruaussan dapi il 1988 a Vienna en ina fossa d’onur sin il Heiligenstädter Friedhof (part A, gruppa M, numer 4), nua ch’eran gia vegnida sepulids avant ses geniturs e ses frar. L’onn 1959 è vegnida numnada suenter el a Vienna-Ottakring (16avel district) la Horvathgasse.
Il relasch da Horváth vegn conservà dapi il 1962 en l’archiv da l’Akademie der Künste a Berlin e dapi il 1990/1994 en il Literaturarchiv der Österreichischen Nationalbibliothek ed en la Wienbibliothek im Rathaus. Quest’ultima ha er acquistà il text ‹Niemand› ch’era vegnì a la glisch il 2015.
L’ovra da Horváth tracta per il pli tematicas sociopoliticas. Sco finamira centrala da sia lavur numna el sez da «demascrar la schientscha.» A l’exempel da singuls destins da pitschens burgais ch’èn daventads povers e senza perspectivas sco er da figuras da dunnas che sa chattan en ina dependenza patriarcala drastica dissegna el maletgs d’ina societad alienada, deprivada socialmain. En lavurs tardivas vegnan vitiers sco categorias da l’agir uman dumondas religiusas en il senn da responsabladad e culpa. Gia en ses toc ‹Italienische Nacht› na s’occupa el betg be da la cumponenta sociala, mabain er psicologica en il cumportament dals faschists. Da quest’analisa resorta ch’il cumportament tant brutal sco er masochistic-sentimental vegn dominà d’in sentiment d’inferiuradad. Er en si’ovra narrativa tardiva (ils romans ‹Jugend ohne Gott› ed ‹Ein Kind unserer Zeit›) tracta Horváth il faschissem, qua però a moda pli directa e pitra: «Il singul che vul s’opponer vegn destruì da la societad, vul dir oz dal stadi faschistic, sch’el na resignescha betg.»
Horváth vala sco innovatur dal teater popular. Tenor sia chapientscha duain ils problems vegnir tractads e represchentads a moda uschè datiers dal pievel cumin sco pussaivel. En sias lavurs per il teater crititgescha el il «jargon academic» artifizial, il qual el emprova da demascrar cun agid d’ina «lingua da dialog» artifiziala che s’oppona a tutta communicaziun: «Entras la pitschna burgaisia cun ses jargon pseudoacademic sa dissolvan ils dialects sco tals. Per pudair descriver in uman odiern a moda realistica, stoss jau pia laschar discurrer precis quest jargon. Quel (e sias raschuns) evocheschan sa chapescha critica – ed uschia sa sviluppescha il dialog dal nov teater popular, e tras quai l’uman ed uschia pir l’acziun dramatica, quasi sco sintesa da seriusadad ed ironia.»
L’emprim teater da Horváth ch’è vegnì preschentà è stà ‹Revolte auf Côte 3018› che tracta la construcziun da la pendiculara nà da la vart tirolaisa sin la Zugspitze. La premiera ha gì lieu ils 4 da november 1927 a las Hamburger Kammerspiele. Bundant in onn pli tard (ils 4 da schaner 1929) ha la Volksbühne Berlin preschentà ina versiun surlavurada da quest toc sut il titel ‹Die Bergbahn›; il reschissur Viktor Schwanneke ha plazzà quel en il program explicitamain sco toc da cuntegn sociopolitic. L’enconuschent criticher da Berlin Alfred Kerr ha attestà a questa inscenaziun d’esser in «orcan da success, e quai betg mo exteriuramain». Medemamain il 1929 ha gì premiera a Berlin il toc ordvart contestà ‹Sladek der schwarze Reichswehrmann›. Vi da quel ha Kerr crititgà ch’el haja anc memia fitg il caracter da skizza: Horváth «preschenta l’emprim concepziun dal mund politica en furma reussida – silsuenter be pli concepziun dal mund en furma da documents». Il success decisiv sco dramaticher è reussì a Horváth il 1931 cun ses toc ‹Italienische Nacht› che tracta, a moda cumediantica, las difficultads da la sanestra da far frunt communablamain cunter la dretga faschistica. Per quest toc è Horváth vegnì onurà cun il renumà Premi Kleist. A partir dal 1933 èn ils tocs da teater da Horváth svanidas da las tribunas tudestgas, pauc pli tard er da las austriacas.
A la fin dals onns 1960 ha l’ovra da Horváth enconuschì ina veritabla renaschientscha. Dapi lura vegnan ses dramas preschentads regularmain sin las tribunas da lingua tudestga. E ses romans fan part dal canon da la lectura da scola. Horváth vala oz sco classicher da la moderna da tenuta sociocritica.
Dapi ils onns 1950 èn adina puspè vegnidas realisadas versiuns cinematograficas dad ovras da Horváth, il pli savens da ‹Geschichten aus dem Wiener Wald›, ‹Der jüngste Tag› e ‹Jugend ohne Gott›. L’autur sez è daventà il protagonist en il film da televisiun realisà da la BBC ‹Tales from Hollywood› (‹Geschichten aus Hollywood›), ina coproducziun britannic-americana dal 1993, en la quala Jeremy Irons gioga in Ödön von Horváth fictiv che viva suenter il 1938 en ils Stadis Unids.
Daspera han ils texts da Horváth er chattà numerusas elavuraziuns musicalas. Ils chantadurs tudestgs Udo Lindenberg e Jan Delay han prendì il 2008 ina sentenza or dal toc da teater da Horváth ‹Zur schönen Aussicht› sco basa per lur chanzun ‹Ganz anders› ch’è avanzada fin sin plaz 28 da la parada da hits tudestga («Ich bin eigentlich ganz anders, aber ich komme nur so selten dazu.»).
L’onn 2003 è vegnida fundada a Murnau am Staffelsee la Ödön-von-Horváth-Gesellschaft che realisescha tranter auter mintga trais onns ils Murnauer Horváth-Tage cun inscenaziuns da teater, prelecziuns, simposis ed exposiziuns che regordan a l’autur. Dapi il 2013 vegn ultra da quai surdà il Premi Ödön von Horváth.
Il Franz-Nabl-Institut für Literaturforschung da l’Universitad da Graz elavura in’ediziun istoric-critica da las ovras da Horváth che cumpara dapi il 2009 en la chasa editura de Gruyter a Berlin e che serva er sco basa per novas inscenaziuns da las ovras da Horváth.
This article uses material from the Wikipedia Rumantsch article Ödön von Horváth, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Il text è disponibel sut la licenza Creative Commons Attribution/Share-Alike; ulteriuras cundiziuns pon esser applitgablas. Detagls chattas ti en las cundiziuns d'utilisaziun. Vichipedia è ina marca registrada da la Wiki Du học, ina organisaziun senza finamira da profit. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Rumantsch (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.