لرغون‌پېژندنه

دا تر ډېره په معاصرو ټولنو کې له توکم‌پوهنې/ستورپېژندنې او اسمان کتنې په اړه د بشر پوهنې له مطالعاتو سره تړلې ده. لرغون پېژندنه همدارنګه نجومي ستونزو او نجومي تاریخ ته د خواب ویلو لپاره د تاریخي ریکارډونو له جنتي پېښو څخه د کار اخیستنې او له تاريخي ستورپېژندنې سره نږدې اړیکه لري، چې د ستورپېژندنې د تمرین لپاره يې له مکتوبو ریکارډونو څخه کار اخیست.

لرغون‌پېژندنه د پخوانیو عملیو د رابرسېره کولو لپاره له بېلابېلو طریقو لکه لرغون‌پوهنې، انسان پېژندنې، ستورپېژندنې احصایې او احتمالاتو او تاريخ څخه کار اخلي. دا چې دا طریقې سره بېلې دي او د دغه ډول بېلابېلو سرچینو څخه د معلوماتو/ډېټا کارولو د اوږدې مودې لپاره د لرغون پوهانو لپاره په یو اړونده منطقي استدلال کې راټولول ستونزمن کړي دي. لرغون‌پوهنه د لرغون‌پېژندنې په منظر او ادراکي لرغون‌پېژندنه کې بشپړوونکې تشې ډکوي. مادي شواهد او له اسمان سره یې اړیکې کولی شي دا روښانه کړي، چې څه ډول د طبیعت د دایرو اړوند باورونو لکه د مایانو ستورپېژندنه (Mayan astronomy) او له کرنې سره د هغې اړیکه په یو پراخ لیدلوري کې مدغمه کړي. د کیهاني نظم مطالعات چې د مېشتېدو پر لاره ځای پر ځای شوي نور هغه مثالونه دي چې د ادراک او منظر نظریې يې له یو بل سره یوځای کړې دي.    

لرغون‌پېژندنه په ټولو مهالنیو دورو او کلتورونو کې د پلي کېدو وړ ده. د اسمان معنا له یو کلتور څخه تر بل کلتور توپیر لري؛ سربېره پر دې علمي طریقې شته چې د فرهنګونو تر منځ یې د لرغونو باورونو د ارزونې پرمهال کارولی شو. دا ښايي د لرغون‌پېژندنې د ټولنیزو او علمي جنبو تر منځ د تعادل اړتیا ده، چې له امله یې کلایو راګلز هغه «په یو لور کې له لوړ کیفیت سره مل اکادمیک ډګر او په بل لور کې د لېونتوب پر کرښه د نه کنترول شویو ګمانونو په توګه تشرېح کړی.»

جان مېشل د «ستورو-لرغون‌پوهنې» په نوم په‌خپل لنډ تاريخ کې استدلال وکړ چې په لرغونې ستورپېژندنه کې د څېړنو وضعیت د دوو تېرو پېړیو په بهیر کې رغېدلی دی او «له لېونتوب څخه بدعت او له هغه څخه په زړه‌پورې نظریو او په پای کې د اورټوډوکس دوازو ته ورسېده.» د نږدې دوه لسیزو له تېرېدو سره لا هم دا پوښتنه مطرح کېږي چې: ایا لرغون‌پېژندنه لاهم د اورټوډوکس په دروازو کې په تمه ده او که يې د دروازو دننه لار موندلې؟ - له جان مېشل څخه د ټاد بوستویک نقل قول

۲۰۰ کاله مخکې له دې چې جان مېشل پورته لیکنه ولیکي، هېڅ مسلکي لرغون‌پېژوندونکی او لرغون‌پوه نه و، خو ستورپېژندونکي او [1]عتیقه‌شناسان شته وو. د هغوی ځينې کارونو د لرغون‌پېژندنې وړاندینې بلل کېږي؛ عتیقه‌شناسانو د انګلستان د کلیوالو سیمو په کنډوالو کې د ستورپېژندنې خواره جهتونه تفسیر کړل، لکه څنګه چې وېلیم سټاکلي په ۱۷۴۰ کال کې د سټون هنج/Stonehenge  (د انګلستان په سویل کې د ډبرمهال او برونز مهال تاریخي یادګار دی، ژباړن) په اړه ترسره کړي وو، حال دا چې جان اوبوري په ۱۶۷۸ کال کې او هنري چانسي په ۱۷۰۰ کال کې د ورته ستوریزو/نجومي اوصولو په لټه کې و چې د کلیسا د جهت موندنې بېخ‌بناوې وې. وروسته د ۱۹مې پېړۍ ستورپېژندونکو لکه ریچارډ پراکټور او چارلس پایزي سمېث د هرمونو د جهت موندنې پر ارزونه پيل وکړ.

د لرغون پېژندنې اصطلاح د الیزابېث چېسلي بایټي (د ايوان مک‌کای په وړاندیز پسې) له خوا په ۱۹۷۳ کال کې مطرح شوه، خو د مطالعې د موضوع په توګه ښايي ډېره زړه وي، دا په دې پورې اړه لري چې لرغون‌پېژندونکي يې څه ډول تعریفوي. کلایو راګلز وايي چې هاینرېش نیسن د نولسمې پېړۍ په منځنۍ برخه کې کار کاوه، داسې استدلال کېږي چې نوموړی لومړنی لرغون‌پوه و. رالف سېنکلېیر وايي چې نورمن لاکیېر چې د نولسمې پېړۍ په وروستيو او د شلمې پېړۍ په لومړیو کې يې کار کاوه، د لرغون‌پوهنې پلار بلل کېدی شي. وروسته ايوان مک‌کای ان هغه سرچینه یاده کړه او ویې ویل چې د مدرنې لرغون‌پېژندنې رامنځته کېدل او سپړېدل باید  په ډاډه ډول د ۱۹۳۰ او ۱۹۷۰ لسیزو تر منځ په بریتانیا کې د الکساندر ټام کار وي.

په ۱۹۶۰ لسیزه کې د انجنیر الکساندر ټام، ستورپېژندونکي جرالډ هاوکېنز کار وړاندیز وکړ چې سټون هنج د نوي حجر عصر/نیلوتیک دور کمپیوټر دی، دې کار لرغونو ځایونو او ستوریزو/نجومي ځانګړنو ته نوې لېوالتیا راوپاروله. د هاوکېنز ادعاوې تر ډېره رد شوې، خو دا چاره د الکساندر ټام د کار په اړه چې د بریتانیا په ټاپوګانو کې يې د [2]مګالیتیک (megalithic ) ځایونو د ارزونې پایلې چې په پراخ ډول یې د کره ستورپېژندنې تمرین په فرضي ډول تشرېح کاوه صدق نه کوي. ايوان مک‌کای د دې موضوع له درکولو سره چې د ټام نظریې ازموینې ته اړتیا لري، په ‍۱۹۷۰ او ۱۹۷۱ ز کلونو کې یې د ارګېل‌شایر په ولاړو کېنېترا ډبرو کې پلټنه وکړه تر څو وګوري چې ایا د کتنې له دريځ/پلټ فارم څخه دویمه وړاندوینه د یوې غونډۍ په پېچومي کې د تېږې پر سر سمه ده که نه؟ هلته یو مصنوعي دریځ شته و چې دا د ټام د ناپېیلتیا د اوږدمهاله فرضیې (کېنترا د ژمني انقلاب/لمرګرځېدنې د یو کره ځای په توګه تشخیص شو) څرګند تصدیق و چې هغه يې په اېسلي (Islay) کې د کولټون (Cultoon ) په ډبریزه دایره کې د ټام هندسي نظریو د ارزونې لور ته بوتله چې مثبتې پایلې يې ترلاسه کړې. په دې توګه مک‌کای په پراخ ډول د ټام پایلې ومنلې او د بریتانیا نوی قبل‌التاریخ یې خپور کړ. په مقابل کې يې د کلایو راګلز په واسطه د ټام له ميداني/ډګري کار څخه په یوه نوې ارزونه کې هغه داسې استدلال وکړ چې شواهد له لوړ دقت سره په بشپړ ډول د ستورپېژندنې په اړه د ټام له ادعاوو څخه ملاتړ نه کوي. له دې سره ډ ټام میراث پیاوړی دی، اېډون سي کروپ په ۱۹۷۹ ز کال کې لیکي: «نږدې په یوازې ځان يې د ستوریزې لرغون‌پېژندنې د ډګري کار لپاره سټندردونه جوړ کړي، او په تېرو درېیو لسیزو کې د هغه حیرانوونکو پایلو بحثونه او شخړې راپارولې دي.» اغېز يې تل پاتې دی او د ډېټا/خاموارقامو ارزونه د لرغون‌پېژندنې يوه طریقه پاتې شوې.

انسان‌پوهانو چې په نوې نړۍ کې په امریکايي تمدونونو کې د ستورپېژندنې رول په بشپړ ډول ارزولی، د پام‌وړ توپير لیدل شوی. هغوی هغه سرچینو ته لاسرسی درلود چې د اروپا تر تاریخ مخکې یې نه لرلې، لکه توکم‌کښنه او د لومړنیو استعمارګرانو تاریخي سوابق. د انتوني اوېني د ابتکاري بېلګې څارلو د نوې نړۍ لرغون‌پوهانو ته اجازه ورکړه تر څو د هغو انګيزو په اړه ادعا ولري چې په پخوانۍ نړۍ کې یوازې خیال او ګمان وې. پر ځينو خامو تاريخي ارقامو/ډېټا تمرکز د لوړ دقت په اړه د ځينو ادعاوو لامل شو چې په اروپا کې د احصایوي څېړنو په پرتله نسبتاً کمزورې وې.  

[1] په لاس جوړ شویو تاریخي پخوانیو اثارو خطي کرښو مطالعه ده، له لرغون پېژندنې سره لږ توپير لري.

[2] یو له بل سره نښتې لویې ډبرې چې تر تاریخ مخکې له یو بل سره نښتې دي تر څو تاریخي ځای یا بنا جوړه کړي، ژباړن.