رسنیز پلویتوب

رسنیز پلویتوب د ټولیزو رسنیو د خبریالانو او خبر تولیدونکو له خوا د پېښو او مواردو په ټاکنه او د هغو د بیان په ډول کې پلویتوب یا لوري نیولو ته ویل کېږي. د «رسنیز پلویتوب» اصطلاح د یوه خبریال او یا هم یوې مقالې د ځانګړې لیدلوري پر ځای هغه ټول شموله اړخ نیولو ته اشاره لري چې د خبریالۍ له معیارونو سره په بشپړه توګه په ټکر کې دی. په بېلابېلو هېوادونو کې د رسنیز پلویتوب لوری او کچه د بحثونو موضوع ګرځېدلې ده.

په ځینو هېوادونو لکه په چین، شمالي کوریا، سوریه او میانمار کې په رسنیو باندې ښکاره او پټ دولتي اغېز د رسنیز پلویتوب لپاره لار هواروي. ډیری مهال سیاست او رسنیز پلویتوب له یو بل سره په تعامل کې وي. رسنۍ په سیاستوالو باندې د اغېز کولو وړتیا لري او کېدای شي سیاستوال هم بیا له خپله اړخه په رسنیو د اغېز کولو واک ولري. دغه چاره کولای شي په ټولنه کې د واک د ویش په برخه کې بدلونونه رامنځته کړي. په بازار کې شته قوې هم کېدای شي د پلویتوب لامل وګرځي؛ د بېلګې په توګه د رسنیو د مالکینو له خوا ټاکل شوی دریځ چې په یوه رسنۍ کې کې د هغو د ونډه والو مالکینو لیدلوري، د کارکوونکو فرمایشي انتخاب او د پام وړ مخاطبینو درک شوي ترجیحات په کې شامل کېږي.

له دې سره په ملي او نړیواله کچه ګڼ شمېر څارونکي بنسټونه شتون لري چې د رسنیو د پلویتوب اړوند راپورونه خپروي.

تاریخچه

د چاپ د ماشین له اختراع را وروسته د ټولیزو رسنیو یو له ځانګړنو څخه سیاسي پلویتوب دی. د لومړني چاپ د تجهیزاتو د لګښت له امله رسنیز تولیدات د ډېر لږ شمېر کسانو له خوا کېدل. تاریخ پوهانو موندلې چې خپروندیان تر ډېره پورې د ځواکمنو ټولنیزو ډلو د ګټو په خدمت کې و.

د آریوپاجیټیکا، د بې جوازه چاپ د آزادۍ لپاره غږ (Areopagitica, a Speech for the Liberty of Unlicensed Printing) تر عنوان لاندې د جان میلټون رساله چې په ۱۶۴۴ زکال کې خپره شوه د مطبوعاتو د آزادۍ څخه د ملاتړ په موخه له لومړنیو نشریاتو څخه وه.

په ۱۹مه پېړۍ کې خبریالانو د خبریالۍ د اخلاقو د نه جلا کېدونې برخې په توګه د بې پلوه راپور ورکولو د مفهوم منلو ته مخه کړه. دغه چاره د یوې پیاوړې ټولنیزې قوې په توګه د خبریالۍ د څرګندېدو لامل وګرځېده. ورته مهال، آن نن ورځ تر ټولو پیاوړي خبریالان نه شي کولای د پلویتوب له تورونو ځان خلاص کړي.

د ورځپاڼو په څېر، غږیزې او انځوریزې رسنۍ (لکه راډیو او تلویزیون) د رامنځته کېدو له لومړیو ورځو څخه د تبلیغاتو د میکانېزم په توګه کارول کېدې، هغه لیدلوری چې د نشریاتي برخې د لومړنیو مالکینو په توګه د ملي دولتونو له خوا لا څرګند شو. په داسې حال کې چې د رسنیو پر وړاندې د مقرراتو د له منځه وړو بهیر د دې لامل ګرځېدلی چې ډېری لویدیځې رسنۍ خصوصي شي، خو بیا هم د نړۍ په ډېری هېوادونو کې په رسنیو پام وړ دولتي اغېز او یا هم دولتي رسنیز انحصار شتون لري. ورته مهال په خصوصي بڼه هغه هم د ډېر لږ شمېر کسانو په لاس کې د رسنیو د مالکیت تمرکز د رسنیز پلویتوب د تور پورې کولو لامل ګرځي.

د سیاسي وسیلې په توګه د رسنیز پلویتوب ګڼ شمېر بېلګې شتون لري چې ځینې مهال د دولتي سانسور لامل هم ګرځي.

• په ۱۷۹۸ زکال کې د متحده ایالاتو کانګرس د پردیو او فتنې اړوند قانون تصویب کړ، د دغه قانون له مخې ټول اخبارونه د دولت پر وړاندې د «ناسمو، رسوايي رامنځته کوونکو یا تخریب کوونکو لیکنو» له نشر کولو منع شول چې په کې د هر ډول ولسمشریز اقدام او قانون پر وړاندې د عامه مخالفت ممنوعیت شامل و. دغه قانون په ۱۸۰۱ زکال کې د پلي کېدو وړ وګرځېد.
• د امریکا د کورنۍ جګړې پر مهال ولسمشر ابراهام لېنکولن په سرحدي ایالتونو کې خپرېدونکي اخبارونه له سویلي آرمانونو څخه په پلویتوب تورن کړل او امر یې ورکړ چې ډیری دغه اخبارونه وتړل شي.
• د یهودانو ضد سیاستوال چې د دویمې نړیوالې جګړې په نازي اړخ کې د متحده ایالاتو د ورګډ کېدو پلویان و دا یې څرګندوله چې نړیوالې رسنۍ د یهودانو په واک کې دي او له یهودیانو سره د جرمنانو د بد چلن اړوند راپورونه مغرضانه او بې بنسټه دي. هالیوډ په یهودي پلویتوب تورن شو او د چارلي چاپلېن د لوی دیکتاتور فلم د دغې ادعا د سند په توګه وړاندې کړای شو.
• په متحده ایالاتو کې د کارګري اتحادیې د خوځښت او د مدني حقونو د خوځښت پر مهال له ټولنیزو لېبرال اصلاحاتو څخه ملاتړ کوونکي اخبارونه د محافظه کاره اخبارنو له خوا د کمونېزم په پلویتوب تورن شول. د فلم او تلویزیون په برخه کې رسنۍ د نژادونو د ګډولو څخه په پلویتوب تورنې شوې چې له امله یې ډېری هغه انځوریزې خپرونې چې له مختلفو نژادونو څخه ونډه والو په کې شتون درلود، لکه آی سپې (I Spy) او سټار ټرېک(Star Trek) سریالونه هېڅکله د سویلي چینلونو له خوا خپاره نه شول.
• د شمالي ویتنام او متحده ایالاتو د جګړې پر مهال، امریکايي مرستیال ولسمشر سپیرو اګنیو اخبارونه پر امریکا ضد پلویتوب تورن کړل او په خپله مشهوره وینا کې یې چې په ۱۹۷۰ زکال کې یې په سن دیګو کې وکړه د جګړې ضد معترضین یې «د منفي پالنې د ناوړه اغېز» پایله وبلله.

له دې سره د رسنیز پلویتوب ټول تورونه هم سیاسي اړخ ته اړوند نه دي. علمي لیکوال مارتین ګارډنر د تفریحي مواردو لرونکې رسنۍ د پوهې پر ضد په پلویتوب تورنې کړې دي. هغه ادعا کړې چې یو شمېر تلویزیونې خپرونې لکه اکس فایل (The X-Files) خرافات ترویج کوي. بل پلو «Competitive Enterprise Institute» چې د سوداګریو له خوا یې مالي ملاتړ کېږي رسنۍ د علم په ګټه او د سوداګریزو ګټو پر ضد په پلویتوب تورنوي. دغه بنسټ استدلال کوي چې رسنۍ د علمي ژر باور کېدونکو راپورونو پر بنسټ څرګندوي چې ګلخانه یي ګازونه د ځمکې د کرې د ګرمېدو لامل ګرځي او په دې سره د سوداګرۍ ضد اړخ نیسي.

تائید کوونکی پلویتوب

د رسنیز پلویتوب په برخه کې اصلي ستونزه د تائید کوونکي پلویتوب اړوند ده. په متحده ایالاتو کې د رسنیز پلویتوب اړوند څېړنې ښيي چې لیبرال ارزونکي د داسې پایلو له ترلاسه کېدو سره لیوالتیا لري څو وښيي رسنۍ محافظه کارانه پلویتوب لري، په داسې حال کې چې محافظه کار ارزونکي بیا داسې پایلې لاسته راوړي چې څرګندوي رسنۍ لیبرال پلویتوب لري. بل پلو یو شمېر کسان چې خپل لیدلوری نه څرګندوي بیا داسې پایلو ته رسېږي چې ښيي په ډېره لږ کچه او یا هم مختلط پلویتوب شتون لري.

د «رسنیز پلویتوب د معیار» تر نامه لاندې د میسوري – کلمبیا پوهنتون څخه د سیاسي کارپوه جفري ډي. میلیو او له یو.سي.ال.اې (UCLA) پوهنتون څخه د سیاسي کارپوه ټیموټي جي. ګروسکلوز ګډه څېړنه د لیبرال یا محافظه کاره ارزښتونو له مخې د خبري بنسټونو د ډل بندۍ په لټه کې ده. هغوی د امریکايي دیموکراتیکو اقداماتو (Americans for Democratic Action) د بنسټ له شمېرو څخه د ارجاعي سازمانونو د سیاسي تمایلاتو د کمیتي څرګندونکي په موخه ګټنه کړې. د دوی د تعریف له مخې په لیبرال برخه کې رانډ غیرانتفاعي څېړنیز شرکت شاملېږي چې له دفاع وزارت سره نږدې اړیکې لري. دوی د خپلو هڅو پر بنسټ ادعا کړې چې په امریکايي رسنیو کې د لیبرالېزم په ګټه پلویتوب شتون لري.

ملي او قومي لیدلوري

ډېری خبري بنسټونه د اړوندې جغرافیا د نفوسو ملي او قومیتي لیدلوري منعکس کوي یا داسې انګېرل کېږي چې په یو ډول نه یو ډول د هغو استازولي کوي. د یو هېواد داخلي رسنۍ ځینې وختونه د اړوندو هېوادونو د دولتونو اړوند د دوه زړه لرونکو یا نه پوښتنه کوونکو په توګه ګڼل کېږي.

ډېری لویدیځې رسنۍ د نړۍ په نورو برخو (لکه په ختیځه اروپا، آسیا، افریقا او منځني ختیځ) کې د هغو د بېلابېلو سیاسي، کلتوري او اقتصادي بېلابېلو موضوعاتو پر بنسټ د لویدیځ پلوو رسنیو په توګه تر نیوکې لاندې نیول کېږي. د الجزیرې نړیواله رسنۍ په مکرر ډول په لویدیځ او عربي نړۍ کې د رسنیز پلویتوب په تور له نیوکو سره مخ ده.

سرچينې