ذبیح اللہ
ذبیح اللہ حضرت ابراہیم (ع) دے فرزند دا لقب اے جسنوں اللہ تعالیٰ نے حضرت ابراہیم نوں ذبح کرنے دا حکم دتا۔ قرآن نے ذبح دے قصے نوں بیان کيتا اے لیکن ذبیح دے ناں نوں ذکر نئيں کيتا اے۔ شیعہ ذبیح اللہ نوں حضرت اسماعیل دا لقب تے یہودی حضرت اسحاق دا لقب کہندے نيں۔ اہل سنت دے درمیان اس بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے۔
ذبیح دا معنی تے ذبح دا واقعہ
ذبح دا معنی سر کٹنا اے تے ذبیح اللہ دا معنی، خدا دے لئی سر کٹنا یا قربانی کرنا اے۔ ذبیح اللہ حضرت ابراہیم (ع) دے اک فرزند دا لقب اے تے اللہ تعالیٰ نے حضرت ابراہیم نوں حکم دتا کہ اپنے اس فرزند دی اللہ تعالیٰ دی راہ وچ قربانی کرن۔ ابراہیم (ع) تے آپ دے فرزند نے اللہ تعالیٰ دے حکم نوں مان لیا، لیکن جبرئیل نے اللہ تعالیٰ دے حکم توں چھری نوں کٹنے توں روک لیا تے ابراہیم (ع) دے ہتھوں بیٹے دی جگہ اک جندی بھیڑ ذبح ہوئی۔ عید قربان دے دن، قربانی دی سنت، ايسے واقعہ دی وجہ توں ادا کيتی جاندی اے۔
ذبیح کس دا لقب اے ؟
قرآن وچ ذبح دا واقعہ بیان ہويا اے لیکن ذبیح دے ناں ذکر نئيں ہويا اے۔ ذبیح اللہ حضرت ابراہیم (ع) دے کیہڑا فرزند دا لقب اے، اس بارے وچ دو نظریے پائے جاندے نيں، بعض اسنوں اسماعیل (ع) دا لقب تے بعض اسحاق (ع) دا لقب کہندے نيں۔
شیعہ نظریہ
شیعہ مفسرین سورہ صافات دی آیات ١٠١-١١٣ نوں مدنظر رکھدے ہوئے کہندے نيں کہ اللہ تعالیٰ نے اسحاق (ع) دے پیدا ہونے دی بشارتاسماعیل (ع) دی ولادت تے ذبح دے واقعے دے دے بعد ابراہیم (ع) نوں سنائی اے۔ آیت اللہ مکارم شیرازی دے بقول جو اسحاق (ع) نوں ذبیح کہندے نيں، اوہ اسحاق دی دو خوش خبریاں نوں مدنظر رکھدے نيں، پہلی خوش خبری آپ دی ولادت تے دوسری خوش خبری آپ نوں نبوت عطا ہونا۔ علامہ طباطبائی معتقد نيں کہ انہاں آیات توں واضح طور اُتے معلوم ہُندا اے کہ ذبیح توں مراد اسماعیل (ع)ہاں۔
اور ايسے طرح اسحاق (ع) نوں نبوت دی بشارت دینا، اس دے بچپن وچ قربانی والے مسئلے توں مطابقت نئيں رکھدی"فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ" ترجمہ: اساں اسنوں اسحاق تے اس دے بعد یعقوب (ع) دی بشارت سنائی اے۔ جے اس آیت نوں مدنظر رکھیا جائے تاں معلوم ہُندا اے ابراہیم (ع) نوں اطمینان سی کہ اسحاق زندہ رہے گا تے اس دی نسل توں یعقوب دنیا وچ آئے گا۔
بعض روایات وچ وی اسماعیل (ع) نوں ذبیح اللہ دا عنوان دتا گیا اے۔ من جملہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے روایات وچ اپنے آپ نوں ابن ذبیحین کہیا اے۔ ايسے طرح دعائے مشلول وچ جو کہ امیر المومنین امام المتقین علی بن ابی طالب کرم اللہ وجہہ الکریم توں منسوب اے تے امام صادق (ع) دی روایات، تے امام رضا (ع) دے قول دے مطابق اسماعیل (ع) نوں ذبیح اللہ دا لقب دتا گیا اے۔
بعض مؤلفین حاجر دی ہجرت تے اسماعیل (ع) دی پیدائش نوں ذبح دے واقعہ توں مرتبط سمجھدے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ اسماعیل دے ذبح والے واقعہ توں ہی مکمل ہُندا اے۔
اہل سنت دی نگاہ
ذبیح دے بارے وچ اہل سنت وچ اختلاف پایا جاندا اے۔ انہاں وچوں بعض انہاں روایات نوں مدنظر رکھدے ہوئے جو شیعہ مآخذ وچ وی ذکر ہوئیاں نيں ذبیح اللہ نوں اسحاق (ع) دا لقب سمجھدے نيں۔ اس قول دے قائل افراد تھلے لکھے نيں: عمر بن خطاب، سعید بن زبیر، کعب الاحبار، قتادہ، زہری، طبری تے مالک بن انس بعض شیعہ مؤلفین دے مطابق ایہ روایات جنہاں وچ اسحاق (ع) نوں ذبیح اللہ کہیا گیا اے، ایہ اسرائیلیاں دے زیر نظر نيں تے احتمال دتا اے کہ ایہ روایات یہود دی طرف توں نقل ہوئیاں نيں۔
بعض ہور اہل سنت اوہ افراد نيں جو کہندے نيں کہ روایات وچ موجود ذبیح توں مراد اسماعیل (ع) اے اس قول نوں ابو ہریرہ، عامر بن واثلہ، عبداللہ بن عمر، ابن عباس، سعید بن مسیب، یوسف بن مہران، ربیع بن انس و … توں نسبت دتی اے ايسے طرح فخر رازی تے ابن عاشور نے احتمال دتا اے کہ ذبیح اسماعیل (ع) اے۔ شیخ صدوق روایات وچ موجود اختلاف دی طرف اشارہ کردے ہوئے، اسماعیل (ع) نوں ذبیح سمجھدے نيں تے کہندے نيں: اسحاق (ع) ذبح والے واقعے دے بعد پیدا ہوئے تے آرزو دی کہ اے کاش انہاں دے لئی ذبح دا حکم آندا تے اسماعیل (ع) دی طرح خدا دے حکم اُتے اوہ تسلیم ہُندے تے صبر کردے۔ اوہ ثواب وچ اسماعیل (ع) دے درجے تک پہنچ گئے۔
توریت دی نگاہ وچ
عہد عتیق دے مطابق اسحاق (ع) ذبیح سن ۔ البتہ توریت وچ کہیا گیا اے کہ ابراہیم (ع) دا صرف اک ہی فرزند سی جسنوں ذبیح دا لقب ملیا اے۔
ابن ذبیحین
بعض روایات دے مطابق عبدالمطلب دے واقعے وچ ، جتھے عبد المطلب نے نذر دی اک فرزند نوں خدا دی راہ وچ قربانی کرن، عبداللہ بن عبدالمطلب نوں ذبیح تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ابن ذبیحین کہیا گیا اے۔