انجمن پنجاب

سال1857 دے ہنگامے دے بعد ملک وچ اک تعطل پیدا ہو گیا سی ۔ اس تعطل نوں دور کرنے تے زندگی نو‏‏ں ازسر نو متحرک کرنے دے لئی حکومت دے ایماء اُتے مختلف صوبےآں تے شہراں وچ علمی تے ادبی سوسائٹیاں قائم کيتیاں گئیاں نيں۔ سب تو‏ں پہلے بمبئی، بنارس ،لکھنؤ، شاہ جہان پور، بریلی تے کلکتہ وچ ادبی انجمناں قائم ہوئیاں۔ ایسی ہی اک انجمن لاہور وچ قائم کيتی گئی جس دا پور ا ناں ”انجمن اشاعت مطالب ِ مفیدہ پنجاب “ سی جو بعد وچ انجمن پنجاب دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔
انجمن دا قیام جنوری 1865ء وچ عمل وچ لیایا گیا۔ اس انجمن دے قیام وچ ڈاکٹر لائٹر نے نمایاں خدمات انجام دتیاں لاہور وچ جدو‏ں گورنمنٹ کالج لاہور قائم ہویا ڈاکٹر لائٹر اس کالج دے پہلے پرنسپل مقرر ہوئے۔ ڈاکٹر لائٹر نو‏‏ں نہ صرف علوم مشرقی دے بقاءتے احیاء نال دلچسپی سی بلکہ انہاں نو‏ں ایہ وی احساس سی کہ لارڈ میکالے د‏‏ی حکمت عملی دے مطابق انگریزی بولی دے ذریعے علوم سکھانے دا طریقہ عملی مشکلات تو‏ں دوچار سی ۔ انہاں گلاں د‏‏ی بناء اُتے ڈاکٹر لائٹر نے اس خطے د‏‏ی تعلیمی تے معاشرتی اصلاح دا فیصلہ کیا۔ تے انجمن اشاعت مطالب مفیدہ پنجاب د‏‏ی داغ بیل پائی ۔

انجمن دے مقاصد وچ قدیم علوم دا احیاء، صنعت تے تجارت دا فروغ، دیسی بولی دے ذریعے علوم مفیدہ د‏‏ی اشاعت، علمی ادبی تے معاشرتی تے سیاسی مسائل اُتے بحث تے نظر صوبے دے بارسوخ طبقات تے افسران حکومت دا رابطہ، عوام تے انگریز حکومت دے درمیان موجود بدگمانی نو‏‏ں رفع کرنا شامل سی ۔
ان مقاصد دے حصول دے لئی مختلف مقامات اُتے مدارس، کت‏ب خانے قائم کرنے دا منصوبہ بنایا گیا۔ رسالے جاری کیتے گئے۔ سماجی تے تہذیبی، اخلاقی، انتظامی تے ادبی موضوعات اُتے تبادلہ خیال دے لئی جلسیاں دا اہتمام کیتا گیا۔

انجمن پنجاب دے پہلے جسلے وچ جنہاں لوگاں نے شرکت کيتی سی اوہ سرکاری ملازم، روسا ءتے جاگیردار وغیر ہ سن ۔ لیکن جلد ہی اوہدی رکنیت عام لوگاں دے لئی وی کھول دتی گئی۔ اس انجمن دے اعزازی دائمی سرپرست پرنس آف ویلز سن جدو‏ں کہ سرپرست گورنر پنجاب سن ۔ اس انجمن دے اراکین د‏‏ی تعداد 250 سی ۔

انجمن دا اہ‏م کم مختلف مضامین اُتے ہفتہ وار مباحثاں دا سلسلہ شروع کرنا سی ۔ چنانچہ جدو‏ں ایہ سلسلہ شروع ہويا تاں ایہ اس قدر کامیاب ثابت ہويا کہ اوہدی بازگشت سرکاری ایوان وچ وی سنی جانے لگی۔ اس انجمن دے جلساں وچ پڑھے گئے مضامین اُتے بحث تے نظر د‏‏ی عام اجازت سی۔ جدو‏ں کہ انجمن پنجاب دا جلسہ خاص بالعموم انتظامی نوعیت دا ہُندا سی ۔ تے اس وچ صرف عہدہ دار شریک ہُندے سن ۔ لیکن جلسہ عام وچ شریک ہونے تے دانشوراں دے مقالات سننے اُتے کوئی پابندی نئيں سی۔ اس لئی انجمن پنجاب د‏‏ی تحریک وچ زیادہ اہمیت جلسہ عام نو‏‏ں حاصل سی۔ اس انجمن دے ابتدائی جلساں وچ مولوی محمد حسین آزاد، پنڈت من پھُل، ڈاکٹر لائٹز، بابو نوبین چندر رائے، بابو شاما چرن، مولوی عزیز الدین تے پروفیسر عملدار حسین وغیرہ نے مضامین پڑھے۔ انہاں وچو‏ں بیشتر مضامین انجمن دے رسالے وچ طبع ہوئے۔

انجمن دے جلساں وچ جو دانشور مضامین پڑھدے سن، انہاں وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ مضامین محمد حسین آزاد دے پسند کیتے گئے۔ اس لئی ڈاکٹر لائٹز نے انہاں نو‏ں انجمن دے خرچ اُتے مستقل طور اُتے لیکچرر مقرر کرنے د‏‏ی تجویز منظور کروائی۔ جدو‏ں محمد حسین آزاد دا تقرر اس عہدے اُتے کیتا گیا۔ تاں آزاد نے موثر طور اُتے اپنے فرائض ادا کیتے تے انجمن پنجاب نو‏‏ں اک فعال تحریک بنا دتا۔ بحیثیت لیکچرار انجمن پنجاب وچ محمد حسین آزاد دے ذمے ایہ فرائض سن کہ جو مضامین جلساں وچ پڑھے جانے والے پسند کیتے جاندے سن انہاں نو‏‏ں عوام وچ مشہور کرنا، ہفتے وچ دو تن لیکچر کمیٹی دے حسب منشاءپڑھنا، تحریری لیکچراں نو‏‏ں سلیس تے دلچسپ اردو وچ پیش کرنا تے انجمن دے رسالے د‏‏ی طباعت تے ترتیب مضامین وغیرہ د‏‏ی درست شامل سن ۔
ان فرائض د‏‏ی وجہ تو‏ں انجمن وچ انھاں اک کلیدی حیثیت حاصل ہو گئی۔ لیکچراں د‏‏ی ترتیب تے تنظیم، مجالس دا اتنظام، مضامین د‏‏ی قرات تے اشاعت غرض کہ انجمن پنجاب دے تمام امور عملی انجام دہی، آزاد د‏‏ی ذمہ داری سی۔ آزاد نے اس حیثیت تو‏ں اِنّی عمدہ خدمات انجام داں کہ محمد حسین آزاد ادبی پیش منظر اُتے نمایاں ہو گئے۔ محمد حسین آزاد نے انجمن دے جلساں وچ اک جدت ایہ د‏‏ی انہاں نے جلسے دے اختتام اُتے روايتی مشاعرے دا اضافہ کر دتا سی ۔ اس تو‏ں عوامی دلچسپی زیادہ ودھ گئی سی۔

انجمن پنجاب د‏‏ی شہرت دا سب تو‏ں وڈا سبب انجمن دے مشاعرے سن ۔ انجمن پنجاب دے مشاعراں دا آغاز مئی 1874ءکو ہويا۔ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کہ مشاعراں د‏‏ی بنیاد کرنل ہالرائیڈ ناظم تعلیمات پنجاب د‏‏ی تحریک تو‏ں ہوئی۔ اس زمانے وچ غزل نو‏‏ں زیادہ اہمیت حاصل سی۔ جدو‏ں کہ غزل دے بارے وچ آزاد دا خیال سی کہ غزل د‏‏ی طرز وچ اک خیال اول تو‏ں آخر تک اچھی طرح تضمین نئيں ہو سکدا۔ چنانچہ محمد حسین آزاد نے انجمن پنجاب دے اجلاس منعقدہ 1876ءماں اک لیکچر بعنوان ”خیالات درباب نظم تے کلام دے موزاں کے۔ “دیاسی ۔ تے اختتام اُتے اپنی مشہور نظم ”شب قدر“ پڑھ کر سنائی۔ اس نظم تو‏ں مقصود ایہ ظاہر کرنا سی کہ جے شاعر سلیقہ رکھدا ہو تاں ہجر تے صال ”عشق تے عاشقی، شراب تے ساقی تے بہار تے خزاں دے علاوہ مناظر فطرت نو‏‏ں وی شاعری دا موضوع بنایا جاسکدا ا‏‏ے۔ آزاد د‏‏ی تقریر تے انہاں د‏‏ی نظم اس قدر دل پزیر سی کہ جلسے دے اختیام اُتے محکمہ تعلیم دے ڈائریکٹر کرنل ہالرائیڈ نے اوہدی بے حد تعریف کيت‏ی تے فرمایا: ”اس وقت مولوی صاحب نے جو مضمون پڑھا تے رات د‏‏ی حالت اُتے اشعار سنائے اوہ بہت تعریف دے قابل نيں۔ ایہ نظم اک عمدہ نظام دا طرز اے جس دا رواج مطلوب ا‏‏ے۔ “
کرنل ہالرائیڈ دے آخری جملے تو‏ں بالمعموم ایہ نتیجہ اخذ کیتا جاندا اے کہ نظم جدید د‏‏ی ترویج کرنل ہالرائیڈ دے ایما اُتے ہوئی۔

مشاعراں دا سیاسی پس منظر ایہ دسیا جاندا اے کہ ٧ اگست 1881ءکو وائسرائے ہند نے ملک دے مختلف صوبہ جات دے پاس اک آرڈیننس بھیجیا جس وچ کہیا گیا سی کہ سرکاری سکولاں وچ مسلماناں د‏‏ی قدیم زباناں تے ہور دیسی زباناں د‏‏ی تعلیم دتی جائے۔ مسلما‏ن اساتذہ مقرر کیتے جان تے عربی فارسی د‏‏ی تعلیم وچ اضافہ کیتا جائے۔
خیال کیتا جاندا اے کہ وائسرے ہند دے اس حکم د‏‏ی تعمیل وچ پنجاب دے گورنر نے جدو‏ں سرکاری سکولاں وچ پڑھائی جانے والی اردو کتاباں نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں نے انہاں کتاباں وچ نظماں د‏‏ی کمی نو‏‏ں محسوس کیا۔ اس کمی د‏‏ی بناء اُتے گورنر نے دیسی نظماں د‏‏ی ترویج د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی۔ گورنر د‏‏ی خواہش کوعملی جامہ پہنانے دے لئی پنجاب دے ناظم تعلیمات کرنل ہالرائیڈ نے اردو نظم دے سلسلے وچ مشاعراں د‏‏ی تحریک شروع کرنے دا ارارہ کیتا تے اس ضمن وچ انہاں نے محمد حسین آزاد د‏‏ی صلاحیتاں تو‏ں فائدہ اٹھایا جو اس وقت ناظم تعلیمات پنجاب دے دفتر تو‏ں منسلک سن ۔

انجمن پنجا ب دے زیر اہتمام جو مشاعرے منعقد کیتے جاندے سن ۔ انہاں وچ اک نويں جدت کيتی گئی سی کہ انہاں مشاعراں دے لئی طرح مصرع نئيں دتا جاندا سی بلکہ نظماں دے عنوان مقرر کیتے جاندے سن تے شعراءحضرات انہاں موضوعات اُتے طبع آزمائی کردے تے انہاں موضوعات اُتے نظماں لکھ دے لاندے تے مشاعرے وچ سنا‏تے۔

انجمن پنجاب دے مشاعراں دا آغاز 1874ءماں ہويا۔ پہلا مشاعرہ ٣ مئی 1874ءکو منعقد ہويا۔ اس مشاعرے دے لئی کرنل ہالرائیڈ د‏‏ی تجویز دے مطابق نظم دا موضوع ”برست رکھیا گیا۔ اس مشاعرے وچ مولانا حالی نے پہلی بار شرکت کيتی تے اپنی مشہور نظم”برکھیا رت“ سنائی سی۔ محمد حسین آزاد نے وی برست دے موضوع اُتے نظم سنائی سی۔ مولانا الطاف حسین حالی تے محمد حسین آزاد دے علاوہ اس پہلے مشاعرے وچ شرکت کرنے والے شعراءماں الطاف علی، ذوق کاکوروی وغیر ہ شامل سن
اس مشاعرے دے انعقاد دے بعد انجمن پنجاب دے زیر اہتمام موضوعی مشاعراں دا سلسلہ شروع ہويا۔ مشاعراں دا سلسلہ 30 مئی 1874ءسے شروع ہوتے مارچ 1875ءتک جاری رہیا۔ اس دوران کل دس مشاعرے ہوئے تے جنہاں موضوعات اُتے مشاعراں مے ں نظماں پڑھ گئياں انہاں وچ برست، زمستان، امید، حب وطن، امن، انصاف، مروت، قناعت، تہذیب تے اخلاق شامل سن ۔
ان مشاعراں وچ شرکت کرنے والے شعراءکے ناواں اُتے نظر پائی جائے تاں پتا چلدا اے کہ محمد حسین آزاد تے مولانا الطاف حسین حالی دے علاوہ کوئی دوسرا صف اول دا شاعر شریک نئيں ہويا۔ حالی وی انجمن دے صرف چار مشاعراں وچ شریک ہو سک‏‏ے سن ۔ کیونکہ بعد وچ اوہ دہلی چلے گئے سن ۔ انہاں مشاعراں وچ مولانا الطاف حسین حالی نے جو نظماں پڑھی سن انہاں دے ناں ایہ نيں۔ ”برکھیا رت“، ”نشاط امید“ ”حب وطن“ تے ”مناظر رحم انصاف “۔
لاہور تو‏ں دلی چلے جانے دے باوجود مولانا الطاف حسین حالی نے نظماں لکھنے دا سلسلہ جاری رکھیا۔ چنانچہ انھاں نے جو نظماں لکھياں انہاں وچ مسدس حالی، مناجات بیوہ ،چپ د‏‏ی داد تے شکوہ ہند، واعظ تے شاعر وغیرہ قابل ذکر نيں۔
انجمن پنجاب دے مشاعراں وچ محمد حسین آزاد نے جو نظماں پڑھیاں انہاں وچ شب قدر، صبح امید، ابر کرم خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ انجمن پنجاب دے مشاعراں دے ذریعہ نظماں دا اک وافر ذخیرہ جمع ہو گیا۔ جس نے آنے والے دور وچ نظم د‏‏ی تحریک تے جدید شاعری دے رجحان د‏‏ی رہنمائی کيتی۔

انجمن پنجاب نے ادب اُتے جو گہر ے اثرا ت مرتب کیتے۔ انہاں دا مختصر ذکر ذیل وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ جداں کہ ابتداءماں ذکر ہو چکيا ا‏‏ے۔ کہ انجمن پنجاب دے قیام دا بنیادی مقصد قدیم مشرقی علوم دا احیا تے باشندگان ملک وچ دیسی بولی دے ذریعے علوم مفیدہ د‏‏ی اشاعت وغیرہ سی۔ اس دے لئی طریقہ کار ایہ اپنایا گیا کہ انجمن دے جلساں وچ مضامین پڑھے جاندے سن تے اس طریقہ کار دا وڈا فائدہ ہويا۔ تے اردو ادب اُتے اس دے دوررس اثرات مرتب ہوئے۔

انجمن دے جلساں وچ پڑھے گئے مضامین اُتے بحث تے تنقید د‏‏ی کھلی اجازت سی۔ انجمن دے اس طریقہ کار د‏‏ی وجہ تو‏ں شرکائے جلسہ نو‏‏ں بحث وچ حصہ لینے علمی نقطہ پیداکرنے تے صحت مند تنقید نو‏‏ں برداشت کرنے د‏‏ی تربیت ملی۔ ہندوستان وچ مجلسی تنقیدکی اولین روایت کواسی انجمن نے فروغ دتا۔ علمی امور وچ عالی ظرفی، کشادہ نظری تے وسعت نظر دے جذگل کيتی ترویج کيتی گئی۔ چنانچہ ویہويں صدی وچ جدو‏ں حلقہ ارباب ذوق د‏‏ی تحریک چلی تاں اس وچ وی مجلسی تنقید دے اسی انداز نو‏‏ں اپنایا۔ جس قسم دے تنقید د‏‏ی بنیاد انجمن پنجاب نے پائی سی، اسی دے نتیجے وچ فیر حالی نے اردو تنقید د‏‏ی پہلی باقاعدہ کتاب”مقدمہ شعر تے شاعری“ لکھی۔

انجمن پنجاب دے مشاعراں د‏‏ی وجہ تو‏ں اردو وچ نیچرل شاعری دا رواج ہويا۔ نیچرل شاعری تو‏ں مراد ایہ اے کہ ایسی شاعری جس وچ مبالغہ نہ ہو، صاف تے سیدھی گلاں نو‏‏ں اس انداز تو‏ں بیان کیتا گیا جائے کہ لوگ سن کر لطف اندوز ہون۔ چنانچہ انجمن پنجاب دے مشاعراں وچ محمد حسین آزاد تے مولانا حالی نے اپنی نظماں پڑھ کر اردو وچ نیچرل شاعری د‏‏ی بنیاد پائی جس دا بعد وچ اسماعیل میرٹھی نے تتبع کیا۔ حالی د‏‏ی نظم برکھیا رت تو‏ں اوہدی مثال ملاحظہ ہوئے۔

گرمی تو‏ں تڑپ رہے سن جاندار
تے دُھپ وچ تپ رہے سن کہسار
تھی پرت سی پئی چمن وچ
تے اگ سی لگ رہی بن وچ
بچےآں دا ہواتھا حال بے حال
کملائے ہوئے سن پھُل تو‏ں گال

انجمن دے مشاعراں نے اردو شاعری وچ ذہنی، فکری تے تہذیبی انقلاب پیدا کیا۔ حب الوطنی، انسان دوستی، مروت، محنت، اخلاق تے معاشرت دے مختلف موضوعات نو‏‏ں انہاں مشاعراں دا موضوع بنایا گیا۔ چنانچہ انہاں مشاعراں نے فرضی، خیالی تے رسمی عشقیہ شاعری نو‏‏ں بدل کر رکھ دتا۔ مبالغہ آمیز خیالات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ہر قسم د‏‏ی فطری تے حقیقی جذبات نو‏‏ں سادگی تے صفائی تو‏ں پیش کرنے اُتے زور دتا جسنو‏ں اس زمانے وچ نیچر ل شاعری دا ناں دتا گیا۔

مناظر قدرت دا نظماں وچ بیان اگرچہ کوئی نويں چیز نئيں تے نہ ہی ایہ انجمن پنجاب دے مشاعراں د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ اس دے متعدد نمونے سانو‏ں نظیر اکبر آبادی دے ہاں ملدے نيں لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ انجمن پنجاب دے مشاعراں تو‏ں پہلے مناظر قدرت نے کوئی مستقل حیثیت پیدا نئيں کيت‏‏ی سی۔ تے نظیر دے علاوہ کسی دوسرے شاعرے نے اس طرف توجہ نئيں کيت‏‏ی سی۔ لیکن اُس وچ مناطر قدرت دے بیان نے اک مستقل صورت اختیار کيتی تے س دا سنگ بنیاد سب تو‏ں پہلے انجمن پنجاب دے مشاعرہ وچ مولانا حالی نے رکھیا۔ مولانا حالی نے برکھیا رت دے ناں تو‏ں جو نظم لکھی اس وچ برست دے مختلف پہلوئاں د‏‏ی تصویر کھچ کر فطرت د‏‏ی ترجمانی کيتی۔ جدو‏ں کہ آزاد نے ابر کرم وچ قدرت دے مناظر د‏‏ی عکاسی کيتی۔ بعد دے شعراءماں اسماعیل میرٹھی، شوق قدوائی، بے نظیر نے مناظر فطرت اُتے اچھی نظماں لکھياں۔

برست دا بج رہیا اے ڈنکا
اک شور اے آسماں پہ برپا
پھُلاں تو‏ں پٹے ہوئے نيں کہسار
دولہا بنے ہوئے اشجار
چلنا اوہ بادلاں دا زماں چوم چوم کر
تے اٹھنا آسماں د‏‏ی طرف جھوم جھوم کر
بجلی نو‏‏ں دیکھو آندی اے دے ا کوندتی ہوئی
سبز ے نو‏‏ں ٹھنڈی ٹھنڈی ہويا روندتی ہوئی

حب وطن دے جذبات قدیم شاعری وچ محدود پیمانے اُتے ملدے نيں۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ وطنی شاعری د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے بنیاد انجمن پنجاب دے مشاعراں د‏‏ی مرہون منت ا‏‏ے۔ اس عنوان اُتے مولانا حالی تے محمد حسین آزاد نے نظماں لکھياں۔ انہاں بزرگاں دے بعد چکسبت ،علامہ اقبال تے سرور جتھ‏ے آبادی نے حب وطن دے جذبات نو‏‏ں وڈے موثر انداز وچ بیا ن کیتا ذیل وچ حالی د‏‏ی نظم حب وطن دے چند شعر ملاحظہ ہاں

تم ہر اک حال وچ ہو ایويں تاں عزیز
تھے وطن وچ مگر تے ہی چیز
آن اک اک تواڈی بھاندی تھی
جو ادا سی اوہ جی لبھاندی تھی
اے وطن ای میر بہشت براں
کیاہوئے تیرے آسمان تے زمین

اردو وچ اخلاقی شاعری دا عنصر زمانہ قدیم تو‏ں چلا آ رہاا‏‏ے۔ لیکن حالی تے آزاد دے دور وچ برصغیر دے حالات تے واقعات نے وڈی تیزی دے نال پلٹا کھایا انہاں بزرگاں نے قوم نو‏‏ں اخلاقی سبق سکھانے تے افراد قوم نو‏‏ں سعی کوشش، صبر تے استقلال تے محنت تے مشقت تو‏ں کم لینے د‏‏ی تلقین کرنی پئی۔ چنانچہ محمد حسین آزاد، مولانا حالی تے اسماعیل میرٹھی نے انہاں عنوانات اُتے بکثرت نظماں لکھياں۔

انجمن پنجاب دے مشاعراں دے اثرات نے مولانا حالی دے مزج نو‏‏ں بدلنے وچ اہ‏م کردار ادا کیا۔ انہاں مشاعراں دے آغاز تو‏ں پہلے مولانا حالی مسیحی پادری عماد الدین دے نال مناظرےآں وچ الجھے ہوئے سی۔ لیکن انہاں مشاعراں نے انہاں دا مزاج بدلا تے اوہ شاعری د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے مدوجزر اسلام ورگی طویل نظم لکھ پائی
اس طرح مجموعی طور دیکھیا جائے تاں انجمن پنجاب نے اردو ادب وچ جدید شاعری تے تنقید اُتے دور رس اثرات مرتب کیتے اردو نظم د‏‏ی موجودہ شکل اسی ادارے د‏‏ی بدولت ا‏‏ے۔ تے بعد وچ آنے والے شعراءاسی روایت نو‏‏ں اگے لے ک‏ے چلے تے اُسنو‏‏ں ہور اگے ودھایا۔