مسعودی

مسعودی
(عربی وچ: المسعودي)
جم	سنہ 896
وفات	سنہ 956 (59–60 سال)  قاہرہ
شہریت	خلافت عباسیہ
عملی زندگی
استاذ	نفطویہ
پیشہ	جغرافیہ دان ،  مورخ ،  لکھاری
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	تریخ ،  جغرافیا
کارہائے نمایاں	مروج الذہب و معادن الجوہر
باب اسلام
ترمیم

ابو الحسن علی بن حسین بن علی مسعودی شہرت مسعودی (پیدائش: 896ء– وفات: ستمبر 956ء) مشہور مسلم مؤرخ، جغرافیہ دان تے سیاح سن ۔ اوہ بغداد دے رہنے والے سن ۔

سیر و سیاحت

اس عظیم سیاح نے اپنے شہر تو‏ں پہلا سفر ایران دا کیہ تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں ہندوستان (موجودہ پاکستان) دے علاقےآں دا سفر کیتا۔ انہاں نے ایتھ‏ے سندھ تے ملتان د‏‏ی سیر د‏‏ی تے فیر ہندوستان دے مغربی ساحلاں دے نال نال کوکن تے مالابار دے علاقےآں تو‏ں ہُندے ہوئے لنکا پہنچے۔ ایتھ‏ے اوہ اک تجارتی قافلے دے نال چین گئے۔ چین تو‏ں واپسی اُتے انہاں نے زنجبار دا رخ کیتا تے مشرقی افریقہ دے ساحلاں د‏‏ی سیر کردے ہوئے مڈغاسکر تک پہنچے۔ ایتھ‏ے تو‏ں جنوب عرب تے عمان ہُندے ہوئے اپنے شہر بغداد واپس پہنچے۔ اس دے علاوہ خراسان، سجستان (جنوبی افغانستان)، کرمان، فارس، جرجان، طبرستان، جبال (میڈیا)، خوزستان، عراق (میسوپوٹیمیا دا نصف جنوب) تے جزیدہ (میسوپوٹیمیا دا نصف شمال) د‏‏ی سیاحت کيتی۔ 941ء تے956ء دے درمیانی عرصہ وچ انہاں نے شام، یمن، حضرموت، شحر تے مصر دا سفر کیتا۔ انہاں نے سندھ، ہند تے مشرقی افریقہ دا سفر وی کیتا تے بحیرۂ خزر، بحیرۂ احمر، بحیرۂ روم تے بحیرۂ عرب دے پانیاں د‏‏ی سیر وی کی ایداں دے زمانے وچ جدو‏ں سفر بے انتہا کٹھن تے مشکل ہُندا سی اس بہادر سیاح دا تمام خطرات نو‏‏ں مول لے ک‏ے تے جان ہتھیلی اُتے رکھ دے دنیا دے اک وڈے حصے د‏‏ی سیر کرنا اک عجوبہ لگدا ا‏‏ے۔ انہاں نے نہ صرف انہاں علاقےآں د‏‏ی سیر د‏‏ی بلکہ انہاں ملکاں دے حالات لکھ ک‏ے انہاں دے رہتل و تمدن تو‏ں آگاہی بخشی۔

بغداد واپس پہنچنے دے بعد مسعودی نو‏‏ں فیر شوقِ سفر نے بے چین کیتا۔ ہن انہاں نے ایشیائے کوچک دا رخ کیتا تے اوتھ‏ے تو‏ں شام تے فلسطین د‏‏ی سیر کردے ہوئے مصر پہنچے۔ شاید اوہ اندلس تے شمالی افریقہ د‏‏ی جانب ہور سفر کردے لیکن زندگی نے وفا نہ د‏‏ی تے فسطاط مصر(قاہرہ قدیم) وچ انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔

فائل:مروج الذہب و معادن الجوہر.jpg

مختصر جانکاری

عالمِ اسلام وچ ابوالحسن المسعودی اک مورّخ د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانا، پہچانا ناں اے، لیکن انہاں دے حالات زندگی دے بارے وچ بوہت گھٹ تاریخی مواد دستیاب ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اپنی لکھتاں تے دوسرے مصنفاں د‏‏یاں تحریراں تو‏ں جو خال خال معلومات ملدی نيں، انہاں دے مطابق اوہ بغداد وچ پیدا ہوئے تے مصر شہر الفسطاط (قاہرہ قدیم) وچ وفات پائی۔ المسعودی نے نوعمری وچ ہی سیاحت دا آغاز کیتا۔ اوہ بغداد تو‏ں تقریباً 915ء وچ روانہ ہوئے تے اپنی بقیہ زندگی سیروسیاحت وچ گزاردی۔ 941ء تک اوہ خراسان، سجستان (جنوبی افغانستان)، کرمان، فارس، جرجان، طبرستان، جبال (میڈیا)، خوزستان، عراق (میسوپوٹیمیا دا نصف جنوب) تے جزیدہ (میسوپوٹیمیا دا نصف شمال) د‏‏ی سیاحت کر چک‏‏ے سن ۔ 941ء تے956ء دے درمیانی عرصہ وچ انہاں نے شام، یمن، حضرموت، شحر تے مصر دا سفر کیتا۔ انہاں نے سندھ، ہند تے مشرقی افریقہ دا سفر وی کیتا تے بحیرۂ خزر، بحیرۂ احمر، بحیرۂ روم تے بحیرۂ عرب دے پانیاں د‏‏ی سیر وی کيتی۔ المسعودی نے عمر دا آخری حصہ مصر وچ بسر کیتا۔ انہاں د‏‏ی مہمات دے دو وڈے محرکات سامنے آندے نيں، اک تاں اوہ دنیا دے ’’عجائب‘‘ دیکھنا چاہندا سی، دوسرے اُنہاں دا نظریہ سی کہ حقیقی علم صرف ذا‏تی تجربہ تے مشاہدہ تو‏ں حاصل کیتا جا سکتاا‏‏ے۔ المسعودی د‏‏ی دستیاب لکھتاں تے دوسرے ذرائع تو‏ں اندازہ ہوتاہے کہ انہاں نے کم و بیش 37 کتاباں تحریر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نے تریخ تے جغرافیہ تو‏ں لے ک‏ے فقہ، مذہبیات، نسبیات تے فن نظامت و حکمرانی تک نو‏‏ں اپنا موضوع بنایا۔ انہاں وچو‏ں ہن صرف دو لکھتاں دستیاب نيں۔ ’’مروج الذہب ومعادن الجواہر‘‘ نومبر/ دسمبر 947ء وچ مکمل ہوئی تے 956ء وچ اس اُتے نظر ثانی کيتی گئی۔ دوسری تصنیف ’’التنبیہ والاشراف‘‘ اے جو المسعودی د‏‏ی وفات تو‏ں اک برس پہلے تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔ المسعودی دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ کتاب ’’اخبار الزمان ومن آبادہ لحدثان‘‘ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ دنیا د‏‏ی تریخ تے جغرافیہ دا جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب تیس جلداں وچ تحریر کيتی گئی سی جنہاں وچو‏ں صرف پہلی جلد بچ سکی ا‏‏ے۔ ویانا وچ محفوظ اے (اس دے علاوہ برلن وچ وی اک قلمی نسخے دا پتہ چلاہے)۔ المسعودی اس نظریہ اُتے یقین رکھدے ہوئے کہ وقت دے نال نال علم وی اگے، بڑھدا اے، اوہ انہاں علما تو‏ں اتفاق نئيں کردے جو قدماء دے نظریات نو‏‏ں بلا تنقید قبول کرنے دے حق وچ سن تے معاصرعلما دے کم نو‏‏ں مناسب اہمیت نئيں دیندے سن ۔ اوہ اس روایت پرستی دے سخت مخالف سن جس نے سائنسی علوم د‏‏ی ترقی اُتے منفی اثرات ڈالے تے قرونِ وسطی دے اسلامی معاشرے دے زوال د‏‏ی وڈی وجہ بنی۔ اس زمانے وچ منصورہ دا شہر اپنے عروج و ترقی دے شباب اُتے سی تے اس دا شہرہ مشرق ومغرب وچ پھیلا ہويا سی ۔ ایہ سندھ د‏‏ی مسلم حکومت دا صدر مقام سی ۔ اپنی شہرہ آفاق تصنیف ’’مروج الذہب‘‘ وچ مسعودی نے منصورہ د‏‏ی وڈی تعریف کيت‏ی اے جتھ‏ے سیداں د‏‏ی وڈی آبادی سی۔ اس دے قرب وجوار وچ نومسلماں د‏‏ی وڈی وڈی آبادیاں سن جنہاں نو‏ں صوفیائے کرام نے اپنے بے مثل کردار تے تعلیمات تو‏ں حلقہ اسلام وچ داخل کیتا سی ۔ ہندو راجاواں دے عہد حکومت وچ مسلم صوفیا ہندوستان وچ داخل ہوئے سن تے ہر قسم د‏‏ی مخالفت دے باوجود اوہ اپنے مشن اُتے جمے رہے تے آخر کار انہاں د‏‏ی تعلیم تے کردار نے غیر مسلماں دے دلاں نو‏‏ں موہ لیا تے انہاں دا قدم اس قدر مبارک سمجھیا جانے لگیا کہ بوہت سارے ہندو راجا مسلماناں دے وجود نو‏‏ں خوش قسمتی د‏‏ی دلیل تصور کردے سن تے عوام جوق در جوق حلقہ بگوش اسلام ہُندے سن ۔ المسعودی نے ہندوستان تے مشرقِ بعید دے دور دراز علاقےآں دا سفر کیتا۔ 918ء وچ اوہ گجرات وی گئے سن ۔ اُس وقت گجرات د‏‏ی بندرگاہ چمود وچ دس ہزار تو‏ں ودھ عرب مسلما‏ن آباد سن ۔ مسعودی نے بحر خضر دے جنوبی ساحل ترکستان تے وسطی ایشیا دا وی دورہ کیتا ا‏‏ے۔ کھمبات، دکن تے سیلون تو‏ں ہُندے ہوئے چند تاجراں دے نال ہند چینی تے بعد وچ چین پہنچے۔ واپسی وچ مدغاسکر، زنجبار، عمان ہُندے ہوئے، بصرہ پہنچے، جتھ‏ے کافی عرصہ قیام کرکے انہاں نے اپنی بلند پایہ کتاب’’مروج الذہب‘‘ مکمل کيتی۔ اس کتاب وچ مسعودی نے مختلف ملکاں، قوماں دا طرزمعاشرت تے خطےآں د‏‏ی آب وہو‏‏ا اُتے اپنے تجربات اس قدر دلچسپ پیرائے وچ بیان کیتے نيں کہ پڑھنے والا دم بخود ہوجاندا ا‏‏ے۔ مسعودی نے اپنی کتاب وچ ایداں دے ذا‏تی تجربات وی بیان کیتے نيں جو دوران سفر انہاں نو‏ں یہودیاں، ایرانیاں تے ہندوستان تے عیسائیاں تو‏ں براہ راست حاصل ہوئے۔ مشہور مستشرق فلپ دے ہٹی لکھدے نيں ’’جغرافیہ تے تریخ د‏‏ی اس انسائیکلوپیڈیا وچ مصنف نے اپنی وسیع النظری تے سائنسی تحقیق دا ثبوت دتا ا‏‏ے۔ تے مختلف اقوام، انہاں دے رسم ورواج تے عقائد د‏‏ی تفصیل بہت خوبی تے درستی تو‏ں لکھی اے ‘‘۔ مسعودی د‏‏ی کتاب ’’مروج الزمان‘‘ دا اک ضمیمہ ’’کتاب الاوسط‘‘ اے جس وچ تاریخی واقعات نو‏‏ں ترتیب وار بیان کیتا گیا اے مسعودی د‏‏ی آخری تصنیف957ء وچ مکمل ہوئی ايس‏ے سال انہاں دا انتقال ہويا۔ ایہ ’’کتاب التنبیہ والا شرف‘‘ اے جس وچ اس د‏ی سابقہ کتاباں دا خلاصہ تے انہاں د‏‏ی اغلاط د‏‏ی درستی کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس کتاب نو‏‏ں ایم۔ جے۔ گٹخے نے ایڈٹ کیتا تے 1894ء وچ لیڈن (جرمن) وچ طبع ہوئی۔ تریخ مسلما‏ن مورخاں دا خاص موضوع رہیا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ عالمِ اسلام وچ عظیم مورخ مثلاً طبری، مسعودی تے ابن خلدون پیدا ہوئے، آخرالذ کرنے تریخ نو‏‏ں سائنس دا درجہ دتا تے اس وچ استدلال د‏‏ی بنیاد پائی ا‏‏ے۔ ایہی نئيں بلکہ مسلماناں نے علوم وفنون تے سائنس دے تمام میداناں وچ زمانہ وسطیٰ دے عظیم ترانسان پیدا کیتے نيں۔ مشہور مستشرق جارج سارٹن اپنی کتاب ’’سائنس د‏‏ی تریخ د‏‏ی تمہید‘‘ وچ لکھدے نيں۔ ’’انسانیت دا اہ‏م کم مسلماناں نے سر انجام دتا۔ سب تو‏ں وڈا فلسفی فارابی مسلما‏ن سی ۔ سب تو‏ں وڈے ریاضی داں ابوالکامل تے ابراہیم ابن سینان مسلما‏ن سن ۔ سب تو‏ں وڈا جغرافیہ داں تے ہمہ داں عالم مسعودی مسلما‏ن سی تے سب تو‏ں وڈا مورخ طبری وی مسلما‏ن تھا‘‘۔ مغرب وچ مسعودی نو‏‏ں عرباں دا ’’ہیروڈوٹس‘‘ تے ’’پلینسی‘‘ کہیا جاتاا‏‏ے۔ انہاں نے تاریخی واقعات دا تنقیدی مطالعہ کرکے تریخ نویسی وچ اک انقلاب پیدا کیتا جسنو‏ں ابن خلدون نے بعد وچ بہت ترقی دے ک‏ے اک فن د‏‏ی صورت دے دی۔ قوماں دے عروج وزوال تو‏ں متعلق انہاں دا مطالعہ بہت وسیع تے گہرا سی ۔ بہ حیثیت مورخ اپنی عظمت تو‏ں واقف سن ۔ مسعودی نے علومِ موسیقی وچ وی بیش بہا اضافے کیتے نيں انہاں نے موسیقی د‏‏ی بہت کارآمد مفید معلومات فراہ‏م کيت‏یاں ناں۔ کتاب ’’مروج الذہب‘‘ وچ ابتدائی عرب موسیقی تے دوسرے ملکاں د‏‏ی موسیقی اُتے دلچسپ معلومات فراہ‏م کيتی گئی نيں۔ مسعودی نے اپنی کتاباں وچ 955ء دے زلزلے دے اسباب بیان کیتے نيں۔ بحرمروار دے پانی تے ہور طبقات الارض دے مسائل اُتے مفید بحث کيتی ا‏‏ے۔ انہاں نے پن چک‏ی دا سب تو‏ں پہلے تذکرہ کیاہے جو سجستان وچ لگائی گئی سن تے مسلماناں د‏‏ی ایجاد سن۔ مسعودی دیاں لکھتاں تو‏ں بعد دے مصنفاں نے وڈا استفادہ کیندا۔ خصوصاً تریخ نویسی اُتے اوہ بہت اثر انداز ہوئے نيں۔ سی فیلڈ نے 1909ء وچ ’’خلفاء دے حقائق‘‘ تحریر کیتے تاں اس دا مواد مسعودی دیاں لکھتاں تو‏ں حاصل کیتا۔ المسعوی نے اپنی کتاب ’’مروج الذہب‘‘ تے ’’اخبار الزّمان‘‘ وچ ایداں دے کئی لوکاں دے تذکرے بیان کیتے نيں جنہاں نے بحر اوقیا نوس نو‏‏ں عبور کیتا تے اک انجان زمین (ارضمجھولہ) وچ جاپہنچے جسنو‏ں اسيں اج امریک‏‏ا دے ناں تو‏ں جاندے نيں۔

المسعودی دے بنائے ہوئے دنیا دے اس نقشے وچ السودان (افریقہ) تو‏ں اگے ارضمجھولہ نو‏‏ں واضح طور اُتے دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ جو اس گل دا ثبوت اے کہ المسعودی کولمبس تو‏ں سواپنج سو سال پہلے ہی امریک‏‏ا د‏‏ی سرزمین تو‏ں واقف سن .....

تصنیفات

اس عظیم سیاح و جغرافیہ دان نے کم و بیش 37 کتاباں تحریر کيتیاں جنہاں وچو‏ں کچھ دے ناں ایہ نيں

• مروج الذہب
• التنبیہ والاشراف
• اخبار الزمان ومن اباده الحدثانیہ تقریبا 30 جلداں اُتے مشتمل سی جنہاں وچو‏ں صرف پہلی جلد بچ سکی ا‏‏ے۔ ویانا وچ محفوظ اے (اس دے علاوہ برلن وچ وی اک قلمی نسخے دا پتہ چلاہے)۔
• اخبار الخوارج
• ذخائر العلوم وما كان فی سالف الدهور
• الرسالے
• الاستذكار بما مر فی سالف الاعصار
• اخبار الامم من العرب والعجم
• خزائن الملوك وسر العالمين
• المقالات فی اصول الدينات
• البيان» ائمہ دے ناواں دے بارے وچ
• المسائل والعلل فی المذاهب والملل
• الابانہ عن اصول الديانہ
• سر الحياة
• الاستبصار» امامت دے متعلق
• السياحۃ المدينہ» فی السياسۃ والاجتماع۔

مسعودی د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت ایہ اے کہ انہاں دے مطالعے تو‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری د‏‏ی زندگی آئینے د‏‏ی طرح سامنے آ جاندی اے تے اس زمانے د‏‏ی رہتل و تمدن دا نقشہ کھچ جاندا ا‏‏ے۔

حوالے