Torpedowiec

Powstała pod koniec XIX wieku, kiedy to przypadł też szczyt popularności torpedowców. Zastąpione następnie przez inne klasy okrętów, były budowane i używane w mniejszych ilościach do okresu II wojny światowej.

 

 

 

 

 

 

 

XIX wiek

Protoplastami torpedowców były kutry parowe uzbrojone w miny wytykowe albo miny holowane za okrętem (nazywane także początkowo „torpedami”). O właściwej klasie torpedowców można mówić jednak dopiero po skonstruowaniu torped samobieżnych na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku. Oprócz uzbrajania w torpedy większych okrętów jako uzbrojenia pomocniczego, powstała wówczas koncepcja budowy małych i tanich jednostek, dla których torpedy stanowiły główne lub nawet jedyne uzbrojenie. Pierwszym specjalnie zbudowanym torpedowcem był brytyjski HMS „Lightning” (TB.1) zakładów Thornycroft (należących do Johna Thornycrofta) z 1876.

Wkrótce po nim liczne torpedowce zaczęły budować także Francja, Niemcy i inne państwa. Szeroko eksportowane, torpedowce znalazły się na uzbrojeniu praktycznie wszystkich państw posiadających marynarki wojenne. Znanymi producentami na świecie stały się zwłaszcza brytyjskie firmy Thornycroft i Yarrow, niemiecki Schichau z Elbląga i francuski Normand. Okresem najbardziej masowej budowy klasy torpedowców były lata 1880-1905. Wraz z rozwojem techniki, rosła wielkość torpedowców i ich parametry, zwłaszcza szybkość. W niektórych państwach wyróżniano, zależnie od wielkości, torpedowce 1., 2., a czasami jeszcze 3. klasy, lecz nie był to podział jednolity ani ogólnie przyjęty. Mniejsze spośród torpedowców nadawały się w zasadzie jedynie do działań przybrzeżnych i obrony portów. Prowadzono też początkowo próby z przenoszeniem ich przez większe okręty zamiast zwykłych łodzi lub kutrów okrętowych, lecz nie wprowadzono tego na szerszą skalę. Najmniejsze wczesne torpedowce bywają określane w Polsce także jako kutry torpedowe, a torpedowcami określane są przede wszystkim większe okręty, lepiej uzbrojone i wyposażone w obrotowe wyrzutnie torpedowe.

Torpedowce końca XIX wieku miały typowo wyporność normalną od kilkudziesięciu do ok. 200 ton, najczęściej pomiędzy 60 a 150 ton (najmniejsze jednostki były kilkunastotonowe). Uzbrojenie stanowiły 1-3 wyrzutnie torped i, poza najmniejszymi jednostkami, do kilku małokalibrowych dział (kalibru do 37-47 mm). Często stosowano jedną stałą wyrzutnię torped na dziobie, a ponadto pojedyncze wyrzutnie obrotowe na pokładzie. Mniejsze torpedowce miały jedynie wyrzutnie dziobowe lub zrzutnie burtowe. Typowym kalibrem torped był 356 mm (14 cali), później 450-457 mm (18 cali). Większość torpedowców osiągała prędkość od 18 do 25 węzłów, mniej liczne były jednostki szybsze (do 31 w – francuski „Forban” z 1895) lub wolniejsze. Długość kadłuba torpedowców wynosiła najczęściej między 30 m a 50 m i był on silnie wydłużony.

Torpedowce były po swoim powstaniu postrzegane jako wyjątkowo groźna broń, dostępna w dużych ilościach dla państw niebędących potęgami morskimi, zdolna zwalczać wielokrotnie większe i droższe pancerniki, stanowiące wówczas podstawę flot. Nacisk na budowę dużej liczby torpedowców kładła m.in. francuska tzw. „młoda szkoła”. Z uwagi na to zagrożenie, w latach 90. XIX wieku wykształciły się z torpedowców większe i szybsze okręty torpedowo-artyleryjskie, o silniejszym uzbrojeniu artyleryjskim, przeznaczone początkowo specjalnie do walki z torpedowcami i stąd nazwane klasą niszczycieli (od: „niszczyciel torpedowców”) lub kontrtorpedowców. Dzięki swojej wielkości (od 250-400 ton wzwyż), eliminowały one wspólną wadę torpedowców, jaką była niewielka dzielność morska, i wkrótce je zastąpiły, będąc równie zdolne do ataków torpedowych. Wcześniej, od połowy lat 80. w celu walki z torpedowcami budowano też kanonierki torpedowe (w terminologii Royal Navy nazywane torpedo boat catchers – „przechwytywacze torpedowców”), lecz nie przewyższały one torpedowców prędkością i stąd nie zyskały rozpowszechnienia.

I wojna światowa

Podczas I wojny światowej i w latach bezpośrednio ją poprzedzających budowano już niewielką liczbę torpedowców i tylko w niektórych państwach. Zostały one wyparte z jednej strony przez silniejsze i bardziej uniwersalne niszczyciele, a z drugiej przez mniejsze i szybsze kutry torpedowe, stanowiące powrót do koncepcji torpedowców jako małych, tanich i szybkich okrętów. W użyciu pozostawały natomiast w większości państw starsze okręty tej klasy, aczkolwiek w dużej mierze przeznaczono je do zadań pomocniczych, typu trałowanie min lub zadania patrolowe. Nowe jednostki budowano jedynie do operacji przybrzeżnych tam, gdzie istotne były małe rozmiary i zanurzenie. Spośród większych państw morskich, nowe torpedowce budowały podczas wojny tylko Niemcy – serii A do działań we Flandrii, oraz Włochy i Austro-Węgry do działań na Adriatyku. Nowe torpedowce budowały z przyczyn ograniczeń finansowych także niektóre państwa posiadające mniejsze marynarki (np. Dania i Holandia).

Torpedowce okresu I wojny światowej miały wyporność od 100 do nieco powyżej 300 ton i prędkość do 29 węzłów, lecz kaliber ich dział sięgnął 66 mm – 88 mm. Jednymi z bardziej udanych były austro-węgierskie okręty typu 250-tonowego (Tb 74T i dalsze), które po wojnie trafiły do flot kilku innych krajów.

Należy zaznaczyć, że we flocie niemieckiej okręty odpowiadające niszczycielom były klasyfikowane jako „torpedowce pełnomorskie” lub „wielkie torpedowce”, a we francuskiej i rosyjskiej jako „torpedowce eskadrowe”, lecz zalicza się je do klasy niszczycieli, a nie torpedowców.

II wojna światowa

Po I wojnie światowej budowano niewiele nowych torpedowców. Klasa ta jednakże nie zanikła, gdyż traktat londyński z 1930 roku, ograniczający zbrojenia morskie głównych potęg morskich, zezwalał na budowę torpedowców o wyporności standardowej do 600 ton bez ograniczeń, nakładając jednocześnie ograniczenia ilościowe na niszczyciele (dla porównania, wyporność niszczycieli tego okresu wynosiła 1200-1800 t). Spowodowało to ograniczony renesans tej klasy i budowę dużej liczby nowoczesnych torpedowców przez Włochy (typ Spica i ulepszone) oraz mniejszych ilości przez Francję, Japonię (typ Chidori i jego rozwinięcia) i niektóre państwa o małych marynarkach. Torpedowce budowano od lat 20. także w III Rzeszy, początkowo traktowane jako substytut niszczycieli z powodu ograniczeń traktatu wersalskiego (poczynając od torpedowców typu 1923). Również początkowo w ZSRR w miejsce niszczycieli budowano tańsze okręty typu Uragan, klasyfikowane oficjalnie jako dozorowce, lecz faktycznie uznawane za torpedowce. Oprócz nowych okrętów, na torpedowce przeklasyfikowano w Niemczech i Włoszech również starsze i mniejsze niszczyciele z okresu I wojny światowej (jak np. T 196).

W okresie II wojny światowej torpedowce były jeszcze używane przez Niemcy, Włochy, Francję, ZSRR i Japonię – głównie do zadań drugorzędnych (np. eskortowych). Po II wojnie światowej klasa tych okrętów zaczęła zanikać. Przez krótki okres używano jeszcze istniejących okrętów. Jako ostatnie torpedowce wodowano w latach 1946-1948 duńskie okręty typu Bille, które wkrótce potem zostały przebudowane na patrolowce.

Torpedowce okresu II wojny światowej miały ok. 600-950 ton wyporności standardowej i prędkość do 35 węzłów. Ich uzbrojenie stanowiło do 6 obrotowych wyrzutni torpedowych kalibru 450-533 mm w dwu- lub trzyrurowych aparatach i do 3 dział kalibru 100-105 mm (japońskie – 120 mm). Wyjątkiem były niemieckie większe okręty typu 1939 (Elbing) (1300 t), klasyfikowane jako „torpedowce floty”, lecz będące w istocie małymi niszczycielami.

Użycie w Polsce

Polska Marynarka Wojenna posiadała w okresie międzywojennym 6 poniemieckich torpedowców, budowy z okresu I wojny światowej, wycofanych z użytku w tej roli jeszcze w latach 30. z uwagi na przestarzałość: OORP „Kaszub”, „Krakowiak”, „Kujawiak”, „Mazur”, „Podhalanin”, „Ślązak”.

• Roger Chesneau, Eugène Kolesnik (red): Conway's All the World's Fighting Ships, 1860-1905, Conway Maritime Press, London, 1979, ISBN 0-85177-133-5.
• Robert Gardiner (red.): Conway's All the World's Fighting Ships: 1906-1921, US Naval Institute Press, Annapolis, 1985, ISBN 0-87021-907-3
• Roger Chesneau (red.): Conway's All the World's Fighting Ships 1922-1946, Londyn 1992, ISBN 0-85177-146-7