Saudade: Portugalski i galicyjski pozytywny autostereotyp postrzegany jako wartość narodowa

Zobacz też: inne znaczenia.

[sɐw'ðaðɨ], od łac. solitas, Acc. sg. solitatem – samotność) – portugalski i galicyjski pozytywny autostereotyp postrzegany jako wartość narodowa; rodzaj nostalgii i melancholii związanej z silną waloryzacją przeszłości, kontemplacją przemijania i piękna rozkładu, odbieranej z subtelną dumą i radością, w sposób pozytywny. Saudade nie jest chwilowym stanem ducha, lecz jest stale obecne w charakterze osoby, której dotyczy. Kojarzone z dekadencją, choć sami Portugalczycy podkreślają, że termin ten jest nieprzetłumaczalny na inne języki. Ciągła obecność saudade w społeczeństwie stanowi główny wyróżnik portugalskiej tożsamości narodowej.

Zobacz hasło saudade w Wikisłowniku

Określenie użyte po raz pierwszy przez Duarte I, króla z lat 1433–1438. Bernardim Ribeiro, pisarz renesansowy, żyjący w latach 1482–1552, przedstawia istotę tego nieokreślonego, wewnętrznego poszukiwania w opowiadaniu o pewnym szlachcicu, który pewnego dnia wyruszył konno w podróż wzdłuż wybrzeża morskiego. Na samotnej plaży znalazł opuszczoną łódź. Wówczas, wbrew całemu swojemu dotychczasowemu życiu wsiadł do niej, i popłynął ku nieznanemu, otwartemu morzu.

Pojawienie się saudade w kulturze tłumaczy się zwyczajowo historią kraju – utraconą chwałą imperium kolonialnego, pionierską rolą portugalskich żeglarzy w eksploracji świata przez Europejczyków, oraz naturalnymi konsekwencjami XVI-wiecznej potęgi polityczno-gospodarczej Portugalii, nieproporcjonalnej do jej potencjału powierzchniowego i ludzkiego: mitem sebastianizmu o silnym zabarwieniu mesjanistycznym, pokutującym do końca XIX wieku, czy utopią Luzytanii, do której odwołuje się w portugalskim eposie narodowym Luís de Camões. Powszechnie panujące przekonanie, że przeszłość w ostatecznym rozrachunku okaże się lepsza od przyszłości podważać zaczęło dopiero wstąpienie kraju do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w 1986 roku i wynikający z tego rozwój gospodarczy. Do dziś popularny jest jednak w Brazylii humor bazujący na stereotypie smętnego i wiecznie zadumanego Portugalczyka, a jedno z popularnych hiszpańskich powiedzeń to Menos mal, que nos queda Portugal (Jeszcze nie jest tak źle, bo zawsze jest przecież Portugalia).

Saudade stało się podstawowym środkiem wyrazu powstałej w lizbońskiej dzielnicy Alfama muzyki fado (port. los, przeznaczenie), opartej na poważnym i tęsknym, choć emocjonalnie wylewnym, silnie ekspresyjnym śpiewie wokalistki, ubranej zazwyczaj na czarno. Saudade cechuje twórczość każdego artysty uznanego w Portugalii za wieszcza – od Amálii Rodrigues, uważanej za niedościgły wzorzec śpiewaczki fado, po modernistyczną twórczość pisarską Fernando Pessoi. Saudade, wraz z mitami o Luzytanii stało się głównym przesłaniem nurtu w poezji i literaturze nazywanego Odrodzeniem Portugalskim.

Termin znalazł również zastosowanie w innych kulturach. I tak w Brazylii występuje także pod nazwą banzo, w hiszpańskiej prowincji Galicja, silnie powiązanej kulturowo z północną Portugalią, nazywany jest soidade lub morriña / morrinha, zaś w Finlandii – kaiho.