Rajgród: Miasto w województwie podlaskim

Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Rajgród.

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Rajgród

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Rajgród (ujednoznacznienie).

Rajgród

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	grajewski
Gmina	Rajgród
Prawa miejskie	1568
Burmistrz	Ireneusz Gliniecki
Powierzchnia	35,28 km²
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	1 571 44,5 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 86
Kod pocztowy	19-206
Tablice rejestracyjne	BGR
Położenie na mapie gminy Rajgród Rajgród
Położenie na mapie Polski Rajgród
Położenie na mapie województwa podlaskiego Rajgród
Położenie na mapie powiatu grajewskiego Rajgród
53°44′01″N 22°42′01″E/53,733611 22,700278
TERC (TERYT)	2004044
SIMC	0957465
Urząd miejski ul. Warszawska 32 19-206 Rajgród
Multimedia w Wiki Commons
Strona internetowa
BIP

Początkowo Rajgród stanowił część Jaćwieży, następnie zaś należał do ziemi wiskiej, stanowiącej część Mazowsza, po czym został włączony do Podlasia jako część ziemi bielskiej. Miasto królewskie starostwa rajgrodzkiego w ziemi bielskiej województwa podlaskiego w 1795 roku. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. łomżyńskiego. W Rajgrodzie działa Ochotnicza Straż Pożarna.

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 61.

Według danych z 1 stycznia 2018 Rajgród liczył 1 571 mieszkańców.

Osobny artykuł: Jezioro Rajgrodzkie.

 

Na Pojezierzu Rajgrodzkim występują liczne jeziora, z których największe – Rajgrodzkie stanowi oś regionu. Jezioro Rajgrodzkie to rynnowe jezioro przepływowe rzeki Legi (Jegrzni) o powierzchni 1514 ha (18 w Polsce pod względem powierzchni), w tym powierzchnia wysp wynosi 11,1 ha, długość maksymalna osiąga 12 050 m, zaś maksymalna szerokość 1900 m, głębokość maksymalna – 52 m (20 lokata w kraju), podczas gdy głębokość średnia wynosi 9,4 m, objętość Jeziora Rajgrodzkiego wynosi 142 623 tys. m³ i pod tym względem jest 14 w Polsce. Linia brzegowa jest dobrze rozwinięta z licznymi zatokami, półwyspami, cyplami, o długości 56 000 m. Jezioro Rajgrodzkie ma charakterystyczny kształt. Składa się ono ze zbiornika głównego i czterech wydłużonych ramion (zatok). Zatoki północne nazywane są jeziorami: Przepiórka (północno-wschodnia) i Stackie (północno-zachodnia). Zatoka południowa nosi nazwę Zatoki Czarnowiejskiej. Zbiornik główny i zatoka wschodnia, nad którą leży Rajgród, to Jezioro Rajgrodzkie. Liczne ośrodki turystyczno-wypoczynkowe.

 

 

Pierwsze ślady działalności ludzkiej w rejonie Rajgrodu pochodzą z około 9000–7000 roku p.n.e. Nad jeziorem Dręstwo znaleziono szkielety ludzi kromaniońskich. W średniowieczu na wyspie, gdzie wznosiło się wzgórze, Jaćwingowie założyli osadę Raj, która była siedzibą plemienia jaćwieskiego – Zlinców. Leżała ona szlaku handlowym wiodącym z Mazowsza w głąb ziem jaćwieskich.

Pod koniec 1358 roku ziemia wiska (a w tym teren Rajgrodu), należąca do księstwa płockiego, znalazła się pod bezpośrednim zarządem króla Kazimierza Wielkiego, kiedy to upłynęły trzy lata, na które Siemowit III otrzymał Wiznę i Zakroczym w zarząd od Kazimierza Wielkiego (odpowiedni dokument książę Siemowit wystawił 27 XII 1355 r.). Według Wiganda z Marburga w 1360 roku król Kazimierz Wielki nakazał kasztelanowi wiskiemu budowę w Rajgrodzie zamku Rongart, który być może nie został ukończony z powodu zniszczenia go w trakcie budowy przez Krzyżaków. Pierwsza pewna wzmianka o Rajgrodzie pochodzi z 1429 roku z aktu sprzedaży przez Mikołaja z Rajgrodu dóbr w ziemi wiskiej jego bratu – Janowi. Niedługo przed 1445 rokiem w miejscu Rajgrodu założono gród i utworzono z niego ośrodek handlu drewnem, którego pierwszymi mieszkańcami byli bartnicy i rybacy z Goniądza. Na mocy pokoju w Melnie w 1422 roku gród przeszedł z Mazowsza do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwszym źródłowo poświadczonym plebanem w Rajgrodzie był w 1485 r. ksiądz Adam Szczuka, poprzednio wikary wąsoski.

Około 1505 roku tereny te król Aleksander Jagiellończyk nadał Michałowi Glińskiemu, a w 1509 król Zygmunt I Stary nadał dobra rajgrodzkie i goniądzkie wojewodzie Mikołajowi Radziwiłłowi, co stało się początkiem istnienia na tym terenie tzw. „państwa Radziwłłów”. W tym okresie Rajgród jest uznawany za przynależny do ziemi bielskiej. W 1519 r. Mikołaj Radziwiłł na prośbę plebana Stanisława Wilka wydał nowy przywilej fundacyjny dla kościoła w Rajgrodzie, ponieważ stary został zagubiony. W 1520 r. miał miejsce najazd Krzyżaków, którzy poważnie zniszczyli zabudowę miasta. W 1529 roku z inicjatywy królowej Bony został wydany wyrok królewski „uwalniający” szlachtę rajgrodzką i goniądzką spod władzy Radziwiłłów.

W 1566 r. nastąpiła nowa lokacja miasta, prawa miejskie Rajgród otrzymał w 1568 roku od wojewodziny Anny z Radziwiłłów Kiszczyny. Po unii lubelskiej w 1569 roku włączono go wraz z całym województwem podlaskim do Korony Królestwa Polskiego. W 1570 roku Anna Kiszczyna zapisała dobra rajgrodzkie i goniądzkie królowi Zygmuntowi Augustowi, w związku z czym Rajgród stał się miastem królewskim i siedzibą starosty, którym został Marcin Dulski. Około 1602 roku w zachodniej części wzgórza zamkowego wzniesiono „dwór wielki”, w którym prawdopodobnie mieściła się siedziba i urząd starosty. Budynek ten istniał do około połowy XVII wieku, a jego fundamenty były widoczne jeszcze w końcu XIX wieku. Starostą rajgrodzkim w latach ok. 1634 – 1665 był Jan Berk, który ten urząd sprawował z nominacji Władysława IV. W 1655 najazd wojsk szwedzkich zakończył okres pomyślnego rozwoju. W 1679 roku król Jan III Sobieski potwierdził prawa miejskie magdeburskie i jego przywileje. W XVIII wieku jest wzmiankowana szkoła w Rajgrodzie, a w 1764 roku rozpoczęto budować nowy kościół.

W czasie insurekcji kościuszkowskiej mieszczanie i okoliczna szlachta 10 lipca 1794 roku poniosła porażkę w starciu z wojskami pruskimi. Po III rozbiorze Polski miasto zagarnęło Królestwo Prus i włączyło do Prus Nowowschodnich, a po Traktacie w Tylży w 1807 roku objęło je Księstwo Warszawskie. Od 1815 część Królestwo Kongresowego. W czasie powstania listopadowego w dniu 29 maja 1831 r. pod Rajgrodem odbyła się zwycięska bitwa wojsk polskich pod dowództwem gen. Antoniego Giełguda z Rosjanami. W szarży ułanów poznańskich poległ mjr Franciszek Mycielski. W 1863 roku na Górze Rykowej pod Rajgrodem stracono powstańca Narzymskiego. W 1863 roku miasto utraciło prawa miejskie, które przywrócono w 1924 roku po odzyskaniu niepodległości. W latach 1870–1923 siedziba gminy Rajgród. W 1937 roku rozpoczęto budowę nowej szkoły.

W 1807 roku leśniczym w leśnictwie Rajgród zostaje Józef Sienkiewicz – dziadek Henryka Sienkiewicza, a 30 czerwca 1813 roku we wsi Woźnawieś urodził się jego ojciec Józef Paweł Ksawery.

W okresie międzywojennym stacjonowała tu placówka Straży Celnej „Okoniówek” i placówka Straży Celnej „Rajgród”. W 1921 mieszkało tu 2291 osób. W 1929 istniał w mieście kościół katolicki oraz synagoga. Budynek bożnicy był drewniany. Obecnie nie istnieje.

W 1941 roku w Rajgrodzie doszło do pogromu miejscowych Żydów. W wyniku zbiorowych egzekucji, w których brali udział niektórzy Polacy zginęło około 100 osób.

W latach 1941–1944 Rajgród znajdował się w granicach Bezirk Bialystok.

W lipcu 1941 Niemcy utworzyli tam getto dla ludności żydowskiej. Przybywało w nim ok. 1200 Żydów z Rajgrodu i okolicznych miejscowości. Zostało ono zlikwidowane 2 listopada 1942, a jego mieszkańcy wywiezieni do obozu przejściowego w Boguszach.

Osobny artykuł: Pogrom w Rajgrodzie.

 

 

opracowano na podstawie materiału źródłowego

• Góra Zamkowa z punktem widokowym na Jezioro Rajgrodzkie
• Dworek Opartowo
• Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
• Rynek – Plac 1000-lecia
• Dworek organistów (Koniecków i Kurpiewskich)
• Kapliczka przydrożna
• Cmentarz z XIX-wieczną kaplicą
• Cmentarz żydowski w Rajgrodzie

Zabytki w okolicach Rajgrodu

• Młyn na Wojdach
• Kościół Parafialny pw św. Wojciecha w Rydzewie

• Piramida wieku mieszkańców Rajgrodu w 2014 roku.

• S. Szybkowski, Przynależność terytorialna ziemi drohickiej i powiatu goniądzkiego w końcu XIV i na początku XV w., [w:] Hortus Imaginum. Studia historyczne dedykowane pamięci profesora Stanisława Mielczarskiego, red. E. Paner i n., Gdańsk 2005, ss. 225–238
• J. Śliwiński, W sprawie przynależności państwowej w 1360 r. pojaćwięskiego Rajgrodu, w: Krzyżacy, szpitalnicy, kondotierzy, Malbork 2006 (Studia z dziejów średniowiecza 12), s. 363-379
• E. Kowalczyk-Heyman, Rajgród 1360 r. Przyczynek do dziejów granicy mazowiecko-krzyżackiej, Kwartalnik Historyczny 113, 2006, nr 3, s. 5-18
• J. Śliwiński, Jeszcze raz w sprawie Rajgrodu, Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2007, nr 4, s. 539-553
• E. Kowalczyk-Heyman, Jeszcze raz o Rajgrodzie, Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2007, nr 4, s. 529-537

• Rajgród, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 495 .