Podział Administracyjny Księstwa Warszawskiego: Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego

64 Konstytucji Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807.

Jednostką podziału administracyjnego pierwszego stopnia był departament. Departamenty dzieliły się na powiaty, powiaty z kolei na gminy wiejskie i gminy miejskie. Departamentami kierowali prefekci, powiatami zaś podprefekci. Prefekci i podprefekci podlegali osobiście ministrowi spraw wewnętrznych. Największymi miastami zarządzali prezydenci, pozostałymi miastami burmistrzowie. Prezydenci pochodzili z nominacji króla Fryderyka Augusta I i podlegali prefektom, burmistrzowie mianowani byli przez ministra spraw wewnętrznych i podlegali podprefektom.

Choć podział administracyjny Księstwa Warszawskiego sankcjonował zmodyfikowany podział administracyjny Prus Południowych i Prus Nowowschodnich z 1796 i w zamierzeniu miał być jedynie podziałem tymczasowym, przetrwał aż do 1816 i stał się wzorem dla podziału administracyjnego kraju na województwa w czasach Królestwa Polskiego.

Dekret Napoleona z 14 stycznia 1807 roku ustanawiający Komisję Rządzącą ustalał przyszły podział kraju na 6 departamentów: warszawski, poznański, kaliski, bydgoski, płocki i białostocki. Z wyjątkiem nieistniejącego w Prusach departamentu bydgoskiego, pozostałe jednostki administracyjne odpowiadały departamentom Prus Południowych i Prus Nowowschodnich. Departament bydgoski tworzono w oparciu o deputację będącą częścią departamentu kwidzyńskiego Prus Zachodnich. Deputacja bydgoska obejmowała Obwód Nadnotecki zagarnięty podczas I rozbioru. W jej skład wchodziły powiaty: bydgoski, wałecki, kamieński i inowrocławski. Przejściowo w skład departamentu wchodził również powiat chojnicki. Ostatecznie na mocy pokoju w Tylży w departamencie bydgoskim pozostały powiaty bydgoski i inowrocławski oraz małe części wałeckiego i kamieńskiego. Do departamentu włączono też powiaty chełmiński (lecz bez Grudziądza) i michałowski, wchodzące wcześniej w skład departamentu kwidzyńskiego (utworzono z części ich obszarów nowy powiat toruński), jak też trzy powiaty kujawskie odłączone od departamentu poznańskiego (brzeski, kowalski i radziejowski). Na mocy pokoju w Tylży część departamentu białostockiego Prus Nowowschodnich obejmująca powiaty bielski, białostocki, drohiczyński oraz fragmenty suraskiego, biebrzańskiego i dąbrowskiego została przyznana Rosji jako obwód białostocki. Pozostałe w księstwie powiaty stworzyły departament łomżyński. Komisji Rządzącej udało się dodatkowo podporządkować sobie dwa powiaty Nowego Śląska (lelowski i pilicki), które włączono do departamentu kaliskiego.

W 1807 kraj został podzielony na sześć departamentów. Dekretem królewskim z 19 grudnia 1807 roku departamenty podzielono na 60 powiatów. Ponieważ liczba powiatów wynikała z konstytucji, a faktycznie funkcjonowało jedynie 58 powiatów, przywrócono powiat zgierski w departamencie warszawskim i utworzono powiat dąbrowski w departamencie łomżyńskim.

• departament bydgoski – 10 powiatów
  • powiat brzeski
  • powiat bydgoski
  • powiat chełmiński
  • powiat inowrocławski z siedzibą w Gnojnie, od 29 marca 1808 w Inowrocławiu
  • powiat kamiński z siedzibą w Łobżenicy, od 29 marca 1808 w Wyrzysku
  • powiat kowalski
  • powiat michałowski z siedzibą w Michałowie, od 29 marca 1808 w Brodnicy
  • powiat radziejowski
  • powiat toruński
  • powiat wałecki z siedzibą w Strzelcach, od 29 marca 1808 w Pile
• departament kaliski – 13 powiatów, od 1810 roku 11 powiatów
  • powiat częstochowski
  • powiat kaliski
  • powiat koniński
  • powiat odolanowski
  • powiat ostrzeszowski
  • powiat piotrkowski
  • powiat radomszczański
  • powiat sieradzki
  • powiat szadkowski
  • powiat warciański
  • powiat wieluński
  • obszar dawnego Nowego Śląska, ulegający częstym zmianom:
    • (1796)–1807
      • powiat siewierski
      • powiat pilicki
    • od 9 grudnia 1807
      • powiat lelowsko-siewierski
    • od 12 grudnia 1808
      • powiat lelowski z siedzibą w Żarkach
      • powiat pilicki (o zupełnie innym składzie niż w wersji z 1807)
    • 1810
      • liczne i znaczne wymiany terenów pomiędzy powiatami lelowskim, pilickim i olkuskim z departamentu krakowskiego
      • powiat lelowski i powiat pilicki (po powyższych zmianach) włączono do departamentu krakowskiego
• departament łomżyński – 7 powiatów
  • powiat biebrzański z siedzibą w Szczuczynie
  • powiat dąbrowski z siedzibą w Lipsku, od 6 maja 1808 w Augustowie
  • powiat kalwaryjski
  • powiat łomżyński
  • powiat mariampolski
  • powiat tykociński
  • powiat wigierski z siedzibą w Sejnach, od 6 maja 1808 powiat sejneński (po odłączeniu parafii Wigry)
• departament płocki – 6 powiatów
  • powiat lipiński
  • powiat mławski
  • powiat ostrołęcki
  • powiat pułtuski
  • powiat przasnyski
  • powiat wyszogrodzki
• departament poznański – 14 powiatów
  • powiat babimojski
  • powiat gnieźnieński
  • powiat kościański
  • powiat krobski
  • powiat krotoszyński
  • powiat międzyrzecki
  • powiat obornicki
  • powiat powidzki
  • powiat poznański
  • powiat pyzdrski
  • powiat śremski
  • powiat średzki
  • powiat wągrowiecki
  • powiat wschowski
• departament warszawski – 10 powiatów, od 1810 roku 12 powiatów
  • powiat błoński
  • powiat brzeziński z siedzibą w Strykowie
  • powiat czerski z siedzibą w Grójcu
  • powiat gostyniński, od 16 grudnia 1808 z siedzibą w Gąbinie
  • powiat łęczycki
  • powiat orłowski z siedzibą w Kutnie
  • powiat rawski
  • powiat sochaczewski
  • powiat warszawski
  • powiat zgierski z siedzibą w Piątku
  • powiat siennicki (od 1810 roku)
  • powiat stanisławowski (od 1810 roku) z siedzibą w Stanisławowie, później w Okuniewie

W 1808 wydzielono cztery największe miasta: Warszawę, Poznań, Kalisz, Toruń i nadano im rangę miast municypalnych.

Po wojnie polsko-austriackiej i pokoju w Schönbrunn zawartym 14 października 1809 obszar Księstwa Warszawskiego zwiększył się o terytorium Nowej Galicji oraz cyrkułu zamojskiego z Galicji Wschodniej. Stosunek powierzchni części popruskiej i części pogalicyjskiej wynosił 3:2. Dekretem królewskim z 24 lutego 1810 Nową Galicję podzielono na cztery departamenty. Kolejnym dekretem z 17 kwietnia 1810 roku obszar ten podzielono na 40 powiatów. Powiaty stanisławowski i siennicki włączono do departamentu warszawskiego. Z departamentu kaliskiego przeniesiono do departamentu krakowskiego powiaty pilicki i lelowski.

• departament krakowski – 11 powiatów
  • powiat hebdowski
  • powiat jędrzejowski
  • powiat krakowski
  • powiat krzeszowicki
  • powiat miechowski
  • powiat olkuski
  • powiat skalbmierski
  • powiat stopnicki
  • powiat szydłowski
  • powiat pilicki (przyłączony z departamentu kaliskiego)
  • powiat lelowski z siedzibą w Żarkach (przyłączony z departamentu kaliskiego)
• departament lubelski – 10 powiatów
  • powiat chełmski
  • powiat hrubieszowski
  • powiat kaźmierski
  • powiat krasnostawski
  • powiat kraśnicki
  • powiat lubartowski
  • powiat lubelski
  • powiat tarnogrodzki
  • powiat tomaszowski
  • powiat zamojski
• departament radomski – 10 powiatów
  • powiat kielecki
  • powiat konecki
  • powiat kozienicki
  • powiat opatowski
  • powiat opoczyński
  • powiat radomski
  • powiat sandomierski
  • powiat solecki
  • powiat staszowski
  • powiat szydłowiecki
• departament siedlecki – 9 powiatów
  • powiat bialski
  • powiat garwoliński
  • powiat łosicki
  • powiat łukowski
  • powiat radzyński
  • powiat siedlecki
  • powiat węgrowski
  • powiat włodawski
  • powiat żelechowski

Od 1810 miastami municypalnymi oprócz Warszawy, Poznania, Kalisza i Torunia były również Kraków, Lublin i Sandomierz.

Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego na dziesięć departamentów i siedem miast municypalnych przetrwał do 1816.

• Jacek Arkadiusz Goclon, Polska na królu pruskim zdobyta, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002.
• Mieczysław Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, NDAP, UW w Łodzi, AP w Łodzi, Łódź 1995.