Ą: Litera alfabetu łacińskiego

Kiedy na przełomie stulecia XV i XVI zaczęto języka polskiego szerzej używać w piśmie i druku, pojawił się problem odzwierciedlenia samogłosek nosowych w ortografii. W Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego łacina dominowała w Królestwie, a język ruski w Wielkim Księstwie od X wieku. Oba języki miały silny wpływ na formującą się polszczyznę. Z łaciny przyjęto alfabet w staroczeskiej redakcji, a z ruszczyzny ogonek dla oznaczenia nosowości. Cyryliczny wielki jus (Ѫ ѫ) odpowiada w wymowie ą, czyli nosowemu o. Jednak graficzne podobieństwo małego jusu (Ѧ ѧ) do dużego A przeważyło, chociaż jego wymowa odpowiada literze ę (nosowe e). Pod tym wpływem do łacińsko-polskiego dużego A dołożono trzecią nogę z małego jusu jako tzw. ogonek na oznaczenie nosowości. Stąd, choć zdaje się to nielogiczne, a z ogonkiem, czyli ą oznacza nosowe o, choć powinno to być o z ogonkiem, czyli ǫ.

Jest stosowane w języku polskim, kaszubskim, litewskim, elfdalskim, krik, nawaho, mescalero-chiricahua, winnebago, kuchin (gwich’in), tutchone oraz w języku Wschodnich Apaczy.

Język polski

 Wymowa a z ogonkiem

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

W języku polskim pierwotnie litera ą była wymawiana jako a nosowe, ale w dzisiejszych czasach wymowa tej samogłoski to o nosowe. Jest wymawiana jako:

• [ɔ̃] w połączeniu ze spółgłoską nosową ([ɰ̃] lub [w̃], a przed zmiękczonymi - [j̃]) przed spółgłoskami f, w, z, ż, ź, s, ś, sz, rz, ch, h i na końcu wyrazu;
• [ɔ̃n̪] przed spółgłoskami t, d, c, dz;
• [ɔ̃n̠] przed spółgłoskami cz, dż;
• [ɔ̃ɲ̟] przed spółgłoskami ć i dź;
• [ɔ̃m] przed spółgłoskami b i p;
• [ɔ] przed spółgłoskami ł i l;
• [ɔ̃ŋ] przed spółgłoskami k i g;
• [ɔ̃ŋ̟] przed spółgłoskami k' i g'.

Przed spółgłoskami zwarto-szczelinowymi i zwartymi są wymawiane jako połączenie samogłoski ustnej i homoorganicznej (o tym samym miejscu artykulacji) spółgłoski nosowej np. w słowach:

Litera ą jest wymienna z literą ę, np. w słowach:

 

W języku polskim, podobnie jak i e z ogonkiem (majuskuła: Ę; minuskuła: ę), nie zaczyna żadnego wyrazu, gdyż prasłowiańskie wyrazy zaczynające się na samogłoskę nosową zostały poprzedzone protetycznym w np. w prasłowiańskim słowie *ǫžь, które dało polskie wąż ([vɔ̃w̃ʃ]).

Jest drugą, a zarazem 26. pod względem częstości występowania literą alfabetu polskiego. W próbce 2. wydania Korpusu IPI PAN liczącej ponad 30 milionów segmentów (około 25 milionów słów ortograficznych) występowała w 0,99%.

Język litewski

W zapisie języka litewskiego a z ogonkiem występuje wyłącznie ze względów historycznych, bowiem jej nosowa wymowa zanikła i obecnie ą jest czytane jako samogłoski centralnej ([äː]) oraz traktowane jest jako iloczas.

Język kaszubski

W języku kaszubskim ą wymawiane jest jako [õ] lub [ũ] co jest przybliżone nosowego u.

Język elfdalski

W języku elfdalskim a z ogonkiem znajduje się na drugiej pozycji w alfabecie oraz pełni funkcje a nosowego.

Języki autochtoniczne Ameryk

 

A z ogonkiem wymawiana jest jako samogłoska nosowa w amerykańskich językach autochtonicznych:

• krik;
• kuchin (gwich’in);
• mescalero-chiricahua;
• nawaho;
• tutchone;
• winnebago;
• wschodnioapackim.

Inne reprezentacje

 

Litera ą jest również przedstawiana:

• w kodzie Morse’a literę ą przedstawia się poprzez sekwencje sygnału krótkiego, długiego, krótkiego i długiego (• — • —);
• w polskim języku migowym literę ą wykonuje się przez zaciśnięcie ręki w pięść, a następnie wykonanie przed sobą kółka dłonią;
• w zapisie SignWriting jest reprezentowana przez symbol 𝤃𝧥;
• w polskim alfabecie Braille’a litera ą jest kodowana jako znak nr. 16 przez umieszczenie jednej kropki u góry po lewej stronie oraz jednej kropki na dole po prawej stronie (⠡).

W unikodzie a z ogonkiem jest kodowana:

Zobacz hasło Ą w Wikisłowniku

Zobacz hasło ą w Wikisłowniku

• lista jednoliterowych skrótów i symboli
• jus
• Ę