ဟံသာဝတဳဂြးစပ်

လိက်ကၞပ် ဟံသာဝတဳဂြးစပ်ဂှ် ဒှ်လိက်ပရူဝင် ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳလီုတုဲ ကောန်ဂကူမန် ဗွဲမဂၠိုင် ဒးဂၞပ်ရ။ လိက်ဂှ် ၜိုန်ရ ချူလဝ် နကဵုဗီုပြင်ဝတ္ထုကီုလေဝ် ပရူမချူလဝ် ပ္ဍဲလိက်ဂှ် ဒုင်သဇိုင်လဝ် ပရူမဒှ်လဝ်ဍာံဍာံဖအိုတ် နာဲဗဳထဝ်မန်ဇြာ ညးဟီု ပ္ဍဲသဘင်ဆက်မိတ်လိက် "စပ်ကဵု ဝင်ဟံသာဝတဳလီုဂှ် အဲလ္ၚတ်ဂၠာဲကၠုင် တင်ဂၞင် နူကဵု အခိင်ဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ ဝါတေအ်ရ။ သက်သဳသာဓက ပ္ဍဲလိက် နူကဵု ဘာသာမန်ဂှ်လေဝ်အောန်ဗွဲမလောန်၊ ကလိဂွံ လိက်ကျာ်ဇၞော်အစာအစွောအ် မချူလဝ်တုဲ ပ္ဍဲလက်ထက်အင်္ဂလိက် ညးကဵုကၠာဲလဝ် ဗီုဗၟာ လၟုဟ် နွံပ္ဍဲ တိုက်ဗွဟ်လိက်အင်္ဂလာန်၊ တုဲပၠန် လိက်မချူလဝ် နကဵုဘာသာအင်္ဂလိက် ဗွဲကြဴဏအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ်လေဝ် ဒုင်သဇိုင် ကုလိက်ဗၟာ အလောင်းမင်းတရားကြီး အရေးတော်ပုံ သၟးရ။ လိက်ဗီုအင်္ဂလိက် မချူလဝ် ဝင်လ္ဂုင် 'History of Rangoon' ဂှ် ဂွံညိည၊ ဗွဲတၟေင် လိက်ဒုင်စဳရေင် သကိုပ်ပၞာန်အင်္ဂလိက် ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် မပလံင်လဝ် ဍုင်ဗြိတိန် Oriental Repertory, Volume I, Account of the English Proceedings at Dagoon, 1755 Captain George Baker's Journal of a Joint Embassy to the King of the Bûraghmahns, လိက်နူကဵု ပြင်သေတ် A Voyage to Pegu တအ်ဂှ် ဒှ်တင်ဂၞင်တမ် (primary sources) မပတန်င္ၚုဟ်မး ဟွံမာန်၊ မရနုက်ဗပေင်ကဵု ညံင်ပိုယ်ဂွံတီကေတ် ဟိုတ်ဍုင်မန် ဂွံဒးကျအာဗၟာရ။" အစာချူလိက် ဆက်ပသောင်ကလးပၠန် "ပ္ဍဲအကြာဂကူမန်ပိုယ် လိက်သၠပတ်ဗညာဒလ ဂှ် ဂွံကေင်ဆဵုဒၟံင်ရ။ ပ္ဍဲကဵုလိက်ဂှ် ဗမံက်ထ္ၜးလဝ် ဟိုတ်မန် မဂွံကျဍုင်ဂှ် ဒၟာနူကဵု ဨကရာဇ်မန် ဓဝ်သစ္စ ဟွံဗိုန်ဗတ် လတူသကိုပ်ပၞာန်ဗညာတၠဗာန်၊ မဟီုလဝ် ကဵုစကောန်ဝုတ်တုဲ ဟွံကဵုဂှ်ရ ဍုင်မဒးကျအာ။ ပရူနူကဵု လိက်သၠပတ်ဗညာဒလဂှ် ဒစးဒၟံင် ကုလိက်ကျာ်ဇၞော်အစွောအ်၊ ကေုာံ တင်ဂၞင်တမ် (primary sources) မကလိဂွံ နူကဵု လိက်ဒုင်စဳရေင်သကိုပ််ပၞာန်အင်္ဂလိက်တအ်ဂှ်ရ။ တုဲပၠန် လိက်သၠပတ်ဗညာဒလ ဂှ် ရံင်နကဵု မတ်ပညာမ္ဂး ဒှ်လိက်ဝင်မွဲ ဟွံသေင်၊ ဒှ်ဒၟံင် လိက်ပေါမ်အာဂီုကောန်ၚာ်မွဲဂှ် ညာတ်ကၠးဒၟံင်ရ။" အစာချူလိက် ဆက််ပသောင် ဟိုတ်မဂွံချူ နဒဒှ် ဗီုဝတ္ထုဂှ် "ချူ ဗီုဝတ္ထုဇၞော်မ္ဂး အခိုက်မၞိဟ်မန်၊ မပ္တံကဵု ဗွိုက်လတက်၊ ပြဝေဏဳ မပ္တံကဵု သဘင်တအ်ဂှ် စုတ်ဂွံသီုဖအိုတ်၊ တုဲပၠန် ဗှ်စခိုဟ်ကီုရ။ တုဲပၠန် အခိုက် (ဝါ) သၞောဝ်ဝတ္ထုဝင် နွံမွဲဂှ် မၞိဟ်အဓိက ပ္ဍဲဝင်ဂှ် ညးဟွံစွံ နဒဒှ် သကိုပ်ဇာတ်။ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ချူနဒဒှ် ဝတ္ထုမ္ဂး မအရေဝ် ဗွဲမဂၠိုင်တအ်ဂှ် ဒးချူဗဒှ်ကေတ်တ်တုဲ မအရေဝ်တအ်ဂှ် မၞိဟ်မနွံလဝ်ဇေတ်တ် ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ညးဟွံဟီုလဝ်ဂှ်ရ ဍေဟ်ဗၠေတ်အာကဵု သၞောဝ်ဝင်မာန်ဂှ်ရ သကိုပ်ဇာတ်ၜါတၠ လ္ဂန်ရာံ ကဵု လဳသာ ဂှ် ဗဒှ်ကေတ်လဝ်တုဲ သၟေဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မကေင်နွံလဝ်ကွေဟ်ဟ် သီုဖအိုတ်ရ။ တုဲပၠန် မၞိဟ် သကိုပ်ဇာတ် ဗီုကဵု လ္ဂန်ရာံ ကဵု လဳသာတအ်ဂှ်လေဝ် ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် နွံမာန်ဒၟံင်ကီုရ။ စပ်ကဵု အခိုက်အလိုက်မၞိဟ်မန်၊ မပ္တံကဵု ဗွိုက်လတက်၊ ပရေင်မၞိဟ် ပရေင်ပညာမန် ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် နူကဵုလိက်နာနာတုဲ ဖန်ဗဒှ်လဝ်ရ။ ဟီုဍာံဍာံ လိက် ဟံသာဝတဳဂြးစပ် ဝွံ ဒှ်လိက်သုတေသနဝင်မန် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ဟံသာဝတဳလီုမွဲရ။"

လိက်ကၞပ်ဟံသာဝတဳဂြးစပ် ဂှ် အစာချူလိက် နာဲဗဳထဝ်မန်ဇြာ ပ္တိတ်လဝ် နကဵုသြန်ပူဂိုလ်ညး အလန်ပထမ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၁၇ ဂှ် လၟိဟ် ၁၀၀၀ ကၞပ်၊ လိက်တအ်ဂှ် ညးကဵုဒါန် ကုဂကောံမရေင်တၠုင်ဒၟံင် သွက်ပရေင်ပညာကောန်ဂကူမန် Mon Education Group - MEG ဂှ် ၇၀၀ ကၞပ်၊ ဇာနှိက်သင်သၟတ်မန် (Mon Young Monk Network) ဂှ် ပိကၠံကၞပ်ရ။ လိက်ကၞပ်ဂှ် ညးခုတ်လဝ် ကဵုသွံ မွဲကၞပ် ၃၀၀၀ ဒကေဝ်တုဲ ပ္တိတ်တုဲ ၜိုတ် ပိဂိတုဂှ် အိုတ်အာရ။

သကေမ်

ပ္ဍဲအခိင်ကၞောတ်သက္ကရာဇ်ဍုင် ၁၁၀၇ (ခရေတ် ၁၇၄၆) ဂှ် သၟတ်ဗၠာဲ သၟာဲလေင် လ္ဂန်ရာံ မဒှ် ကွးဘာနူ ဘာကာတ္တလေတ် ဍုင်သြေင် ကၠုင်ဍုင်ဗဂေါ သွက်ဂွံ လုပ်ယိုက်ဂၠေင် ဂလေင်ဍုင် ကြဴနူ ဍုင်မန် ကလိဂွံဗၠးၜး နူကဵုသၟဝ်တဲဗၟာရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် သၟိင်ကောဲ မဂွံယၟု သၟိင်ဓဝ်ဗုဒ္ဓကိတ္တိ မဒှ်ကောန်သၟိင်ဗၟာပုကာန်မင်ဂှ် ဒှ်သၟိင်ဍုင်မန် ဍုင်ဗဂေါရ။ လ္ဂန်ရာံဂှ် လုပ်ယိုက်ဂၠေင် နဒဒှ် ကောန်ပၞာန်မွဲရ။ အခိင်ဂှ် ဒှ်အခိင်ဍုင်မန် မလလောင်တြး ဍုင်ဗၠးၜးတၟိတၟိတုဲ ဍုင်ဝူဒိုဟ်ဂမၠိုင် မပ္တံကဵု ဍုင်ဗၟာ ဟွံဒးဂၞပ်စိုတ်လးလးတုဲ ဟွံမိက်ပ စၟတ်သမ္တီ ဍုင်ဗဂေါ နဒဒှ် ဍုင်ဗၠးၜးမွဲရ။ သၟိင်ကောဲဂှ် ဓဝ်ပတှ်ေညးနွံမွဲ ယဝ်ရ ညးကလိဂွံစိင်ဗတာင်မ္ဂး မၞိဟ်ဒးရှ်ေသှ်ေရဴဂဴညးတုဲ အဝဵုဍုင်လေဝ် တန်ကြန်ကီုရ။ ညးဂွံမိင်ကေတ် ပ္ဍဲသတိုင် ဂွံဆဵု စိင်ဗတာင်တုဲ အလဵုဇကုညး အာဗက်စိင်ဗတာင်ရ။ ဟိုတ်နူ ဍုင်ကွာန် ဟွံၜိုဟ်သြိုဟ်တုဲ ညးဂမၠိုင် နွံပၟိက်ညး ကဵုမံင် ပ္ဍဲနန်၊ ဆဂး သွက်ညးမ္ဂး စိင်ဗတာင် ကိစ္စဇၞော်တုဲ ညးတိတ်အာ ဂၠာဲစိင်ဗတာင် ပ္ဍဲသတိုင်၊ သီုကော်ဏာ သရာဲပၞာန် ကေုာံ ဂၞကျာ်ဏီရ။ ပၞာန်နူကဵု လပါ်ဗၟာဇက်ကၠုင်တုဲ တၞဟ်နဂွံပကင်ရင်ဍုင်တုဲ နွံပၟိက်ဒၟံင် ဨကရာဇ် ပ္ဍဲနန်ဂှ် ဂကောံသၟိင်တၠတအ် ဗလးမၞိဟ် ကဵုအာကော်ဂှ် သၟိင်ကောဲ ညးထေင် မန်တအ် ပၠန်ဂတး ကုညးတုဲ ညးဒဴတိတ်အာ ဍုင်သေံဇင်မာဲ။ ဂၞကျာ်ညးဂှ် ဒှ်ကောန်ဝုတ်သၟိင်ဇင်မာဲ။ ဍုင်မန်ဂှ် ပၞာန်လေဝ်ကြပ်ကၠုင် တုဲပၠန် က္ဍိုပ်သကိုပ်လေဝ် ဟွံမဲ၊ မၞိဟ်ဂမၠိုင် ရုဲစှ် ခပတိုန် သကိုပ်ပၞာန်ဇၞော် နာဲထဝ်ရဇြင်မောဝ် နဒဒှ် ဨကရာဇ်ရ။ နာဲထဝ်ရဇြင်မောဝ်ဂှ် ဟိုတ်နူ မဒှ်သကိုပ်ပၞာန် မဂွံဒုင်ယၟု ဗညာဒလ တုဲ မၞိဟ်မတီတဴညး နကဵု ယၟု တၠညးဗညာဒလ ဂၠိုင်ရ။

နကဵုလ္ဂန်ရာံဂှ် ဂွံစုက်ကဵု မၞိဟ်ဂကူတုပ်ကဵုဇကု မန်ပြင်သေတ်စာတ် လဳသာတုဲ ဒှ်အာ သံယောဇိုန် ရေင်သကအ်။ လဳသာဂှ် ဒှ်အစာလိက် မဗတောန်လိက်ပြင်သေတ် ကုကောန်သၟိင်တၠဂမၠိုင် ပ္ဍဲနန်တုဲ သီုဒှ် မၞိဟ်သကအ် ကုကောန်ဝုတ်ဨကရာဇ်ဗဂေါ မိဂုဏ်ကီုရ။ ပၞာန်ဗၟာ မကတဵုဒၟံင် ပ္ဍဲရးလတူဂှ် နကဵု ဒပ်ပၞာန်မန် အာဗတိုက် သက္ကရာဇ်ဍုင် ၁၁၁၂ (၁၇၄၉) ဂှ် ဂွံဇမၞးတုဲ နကဵုဍုင်ဗၟာ ဒးဒုင်တဲ ပစၟတ်သမ္တီ ပယျဵုတိဍာ် ဍုင်မန် ဍုင်ဗၟာ အတိုင်လက်ထက် တၠညးရာဇာဓိရာဇ်တေအ် မနွံပ္ဍဲသရက်ဂှ်ရ။ ပ္ဍဲကဵု ပယျဵုရးဍုင်မန် ဒကုတ်လပါ်လတူ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မဟီုအရေဝ်ဗၟာဂၠိုင်ဗွဲမလောန်တုဲ နကဵုဗၟာ ဂွံပေင်စိုတ် လတူပယျဵုဍုင်ဂှ် ဟွံလောဲသွာတုဲ ကာလ ညးတအ်ဒှ်ပၞာန် ကုသေံဇၞော်ဂှ် ညးတအ် ကၠုင်ဗက်အကံက်အခေါန် ပ္ဍဲကဵုဒေသရးမန်ကီုရ။ ဟိုတ်ဏအ်ဂှ် ပကဵု ညံင်ဟံသာဝတဳ ဂွံအာဗတိုက် ဍုင်အင်ဝတုဲ သက္ကရာဇ် ၁၁၁၃ ဂှ် မန်သီဂွံအာ ဍုင်အင်ဝ၊ သီုရပ်ဖျဴနင် ဨကရာဇ်ဗၟာတုဲ စွံလဝ် ပ္ဍဲဍုင်ဗဂေါရ။

ဂကူဗၟာတအ် သီုကဵု ကောန်သၟိင်ဗၟာ ပ္ကောံရေင်သကအ် သွက်ဂွံတဝ်စၞေဟ်ကဵုမန် ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲကွာန်မုက်ဆဝ်ပေါဝ် နကဵုသကိုပ်ပၠန်ဂတး အံင်ဇဲယျရ။ နကဵုမန် ဆက်ထိင်ဍုင်အင်ဝဟွံမာန် ဒးနုက်ဒဴစဴကၠုင်၊ နူဂှ် ဗၟာသီဂွံ စဵုကဵုဍုင်ပြန်။ ကာလဂှ် ရဲယူရောပ် အင်္ဂလိက် ကဵု ပြင်သေတ်တအ်လေဝ် ပၠံင်ဒၟံင် သွက်ဂွံဂွံ ဒတန်ဗၞိက် ပ္ဍဲတိဍာ်ဍုင်မန်ကီုတုဲ နကဵုအင်္ဂလိက် ကေုာံ ဗၟာ တုပ်စိုတ်ရေင်သကအ် ယဝ်ရ အင်္ဂလိက်ထံက်ပင်ညး ပ္ဍဲပၞာန်ဏအ်မ္ဂး ကာလညးသီဂွံဍုင်တုဲ ညးကဵုတိဍာ် ကုအင်္ဂလိက်ရ။ ၜိုန်ရ သကိုပ်ပၞာန်အင်္ဂလိက်လ္ၚဵု ဟွံဒးဂၞပ် ဗၟာကီုလေဝ် နကဵုအသံပါင် မၞိဟ်ဇၞော်တုဲ အင်္ဂလိက်ထံက်ပင်ပၞာန်ဗၟာပေင်င်တုဲ ကၞောတ်တဲ နကဵုဒြဟတ်ပၞာန်ဗၟာ၊ အင်္ဂလိက် ကေုာံ ကောန်ဂကူသၟတ် ချေင်၊ ကချေင်တအ် ကောံဗတိုက်တုဲ သီဏာဍုင်သြေင်၊ ကာလမဗိုင်လဝ် ဍုင်ဗဂေါဂှ် ၜိုန်ရတုပ်လဝ်စိုတ် ယဝ်ရ ပအပ်ကဵု ကောန်ဝုတ်ဨကရာဇ်မ္ဂး ညးဟွံလုပ်သီ ဍုင်ဗဂေါကီုလေဝ် ကလိဂွံကောန်ဝုတ်ဨကရာဇ်တုဲ ပ္ဍဲအခိင်မကော်ဆဵု သွက်ဂွံပညဳ ပရေင်ၜိုဟ်လလံဂှ် သၟိင်ဗၟာ ရပ်ထောအ် ဨကရာဇ်မန်တုဲ လုပ်ဗတိုက်သီကေတ်ဍုင်ဗဂေါဟံသာဝတဳ။ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၁၁၁၉ ဂိတုပသာ် ၈ စွေက် ဍုင်မန်စိုပ်အာ သၟဝ်တဲဗၟာပေင်င်တုဲ ဂကူမန် ၜိုတ်မဂွံဆဵုဂှ်လေဝ် ဂစိုတ်ထောအ်ဖအိုတ်ရ။

ပ္ဍဲအခိင်ကာလပၞာန်မဒေါအ်ဇူဒၟံင် မွဲလစုတ်ဂှ် လဳသာ ကေုာံ အပါညး မဒှ်အစာဘာပၞာန်ဂှ် တိတ်အာ နူဍုင်ဗဂေါ၊ ကာလဍုင်လီုတုဲ လ္ဂန်ရာံဂှ် ဒဴစိုပ်ဍုင်သေံတုဲ မင်စၟဳဒၟံင် လဳသာ စဵုကဵုလအိတ်လမျီု။

လဒက်ပ္တန်

ဝတ္ထုဂှ် ချူလဝ် နကဵု ပထမပူဂိုလ် (နကဵု အဲ မလဴထ္ၜး)၊ မဒှ် တၠင်ဗဗဵု သကိုပ်ဇာတ် လ္ဂန်ရာံ။ ဝတ္ထုဂှ် ဒှ်ဝတ္ထု ကလေင်ဇာတ် လေဝ်ဟီုဂွံရ။ သကိုပ်ဇာတ်ဂှ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ အဝဲဗျု ညးမွဲဓဝ် မံင်ဒၟံင် ပ္ဍဲသ္ၚိဇိုင်ၜဳစောဖယျာ (ရးနိဂီုသေံ) တုဲ ချပ်ဂွံ ပရူဘဝဇကုတုဲ ချူကှ်ေဒၟံင် ပရူဗီုဇကု မကေင်ဆဵုလဝ် မကေင်ဒုင်စသိုင်လဝ်ရ။ လိက်ဂှ် ချူတုဲ ဂိုင်ဒေပ်လဝ် သၞာံဗွဲမလအ် ပ္ဍဲအခိင် ခေတ်အင်္ဂလိက်ပကင်ရင်ဍုင်မန် တၞဟ်နကလေင်ဇၞော်မောဝ်ဂကူမန် ပ္ဍဲဍုင်မန်ပၠန် ဂကူမန် မနွံပ္ဍဲ ရးနိဂီုသေံ (ဗွဲတၟေင် လကျာ်) ပြာပ်ကၠုင် ဍုင်မန်ဂှ် လိက်ဂှ် ညးကဵုနင် ကုလကျာ်တအ်ဂှ်ရ။

လိက်ဂှ် ပါ်လဝ် သီုဖအိုတ် ၆ ဒကုတ်၊ ဒကုတ်ကလေင်ပတန်ဍုင်၊ ဒကုတ် မဆေင်ကဵု အာဏာစက် ဟံသာဝတဳ၊ ဒကုတ် သပုန်ဗၟာ၊ ဒကုတ်မဒးကလေင်ဆုတ်၊ ဒကုတ်မဒးဆောမ်လေင် တုဲ ကၞောတ်တဲ ဒကုတ်ဟံသာဝတဳဂြးစပ် မဒှ်ဒကုတ် ဒမၠုမဂြောပ်ဂွံအာ ဍုင်မန် ဂကူမန်တအ်ရ။

လိက်ကၞပ်

လိက်ကၞပ် ဟံသာဝတဳဂြးစပ် ဂှ် တံင်ဂြဲကေတ် နူကဵု Google Drive ဂွံမာန်ရ။