ဗါမဳယာန်၊ ကျာ်ပဋိမာရုပ် ဍုင်အာဖဂါန်နေတ်သတာန်

ဗါမဳယာန်၊ ကျာ်ပဋိမာရုပ် ဍုင်အာဖဂါန်နေတ်သတာန်

ဒၞာဲ အာဲကၟာဲဂၠးတိ ယူနေတ်သကဝ်
ဒတန်	ဗါမဳယာန်၊ အာဖဂါန်နေတ်သတာန်
Part of	Cultural Landscape and Archaeological Remains of the Bamyan Valley
သၞောဝ်ဒကေဝ် မရုဲစှ်	Cultural: i, ii, iii, iv, vi.
စၞောန်	208-001
မပစၟတ်သမ္တီ	2003 (Unknown ကောံဓရီု)
မဒှ်ဓဝိင်	2003–present
ဨရိယာ	105 ha
Buffer zone	225.25 ha
မပံင်တောဲလဝ်	34°49′55″N 67°49′36″E / 34.83194°N 67.82667°E / 34.83194; 67.82667
Location of ဗါမဳယာန်၊ ကျာ်ပဋိမာရုပ် ဍုင်အာဖဂါန်နေတ်သတာန် in Afghanistan

အလဵုဇကု ကျာ်ပဋိမာရုပ်တအ်ဝွံ ပုတ်လဝ် ပ္ဍဲဖျေင်ဒဵု တၟအ်ဗတဳတုဲ ကလေင်ပညဳဗပေင်လဝ် နကဵုတိ မနှဴကုဆံက်၊ အင်္ဂဒေတအ်ရ။ အရာမပညဳဗပေင်လဝ်တအ်ဂှ် လီုလာ်တိတ်အာ နူကဵု အခိင်ဗွဲမလအ်ရ။ အခိင်ကိုပ်ကၠာတေအ်မ္ဂး ကျာ်ဇၞော်ဂှ် လံက်လဝ် ဍာ်ဂဥုဲ အသာ်ဗကေတ်ဍာဲဍာဲတုဲ ကျာ်ဍောတ်ဂှ် လံက်လဝ် ဍာ်ဂဥုဲ အသာ်နာနာသာ်ရ။ပဋိမာရုပ် သီုၜါ ဒကုတ်သၟဝ် နူကဵုတဲဂှ် ကၠောန်ဗပေင်လဝ် နကဵုတိမနှဴကုဆံက်တုဲ ရပ်ပခိုင်လဝ် နကဵုဆုရ။ ဒကုတ်လတူ ပ္ဍဲကဵုမုက်ဂှ် စှ်ေစိုတ် ကၠောန်ဗပေင်လဝ် နကဵုဆု ဟွံသေင်မ္ဂး နကဵုအင်္ဂဒေရ။ ပထောင်မဂွံဆဵုဒၟံင် ပ္ဍဲကဵု ဗီုရုပ်တအ်ဂှ် ဒှ်ပထောင် မစုတ်လဝ်ဆု သွက်ဂွံထိင်အင်္ဂဒေ ရ။

ကျာ်ပဋိမာရုပ်ၜါဝွံ ဒးဒုင်ပလီု နမခတိုဟ် နကဵုဒါင်နမာက် ပ္ဍဲဂိတုမာတ် ၂၀၀၁ ကုတလဳဗာန် (Taliban) နကဵုအမိင် နူကဵု က္ဍိုပ်သကိုပ် မူလ္လာ မဝ်ဟာမ်မေဒ် အဝ်မာရ် (Mullah Mohammed Omar) ကြဴနူ အလဵုအသဳတလဳဗာန် မလလောင်တြး ဒဒှ်ရ ညးတအ် ပလီုပဋိမာရုပ်ဂမၠိုင်ရ။ ကြဴနူ မပလီုထောအ် ရုပ်ကျာ်တအ်တုဲ မွဲၜါသတ္တဟဂှ် ကလုတ်ကုလသမဂ္ဂမွဲ အာစိုပ်တုဲဟီု ဒဒှ်ရ မပလီုထောအ် ရုပ်အာဲကၟာဲဂၠးတိ မစဵုဒၞာလဝ်ဂှ် ဒှ်အရာ ပကဵု ညံင်အာဖဂါန်နေတ်သတာန် ညံင်ဂွံဒှ်ကၞောဝ်မွဲရ။ ဆဂး နူကဵု ဝန်ဇၞော်ကာဍုင်သအာင် အာဖဂါန်နေတ်သတာန် တလဳဗာန်ဟီု ပွမရှေ်သှ်ေ ပဋိမာရုပ်တအ်ဂှ် ဒှ်အရာ မဒစဵုဒစး ကုအေဿလာမ်တုဲ ညးတအ် ပလီုထောအ် ရုပ်ကျာ်တအ်ရ။ ဂကောံမၞိဟ်ဂၠးတိတအ် ဒစဵုဒစး ပတိုန်ဒုဟ် ဗွဲမသကာတ်မြဟ် လတူမပလီုထောအ် ရုပ်ကျာ်တအ်ရ။

 

 

ဗါမဳယာန်ဂှ် နူလတူ ဂၠံင်ဇၞော်သုတ် (Silk Road) မဒှ်ဂၠံင်ဇၞော် မတတ်အာ ဒေသဒဵုဟိန္ဒူကုသ် (Hindu Kush) ပ္ဍဲကဵု ကွာန်ဗါမဳယာန်ဂှ်ရ။ ဂၠံင်ဇၞော်သုတ်ဂှ် အတိုင်ဝင်မ္ဂး ဒှ်ဂၠံင်ဗၞိက်မွဲ မဆက်စၠောအ် ရးပလိုတ် ကဵု ဍုင်ကြုက်ရ။ ပ္ဍဲကဵု မွဲဒမြိပ်ဂၠံင်ဂှ် ဘာလကျာ် ဗုဒ္ဓဘာသာ နွံဗွဲမဂၠိုင်တုဲ မဒှ်ဒတန်သာသနာ၊ ဒဿန ကေုာံ ပါန်ကွတ် မမြဟ်တမ္ညဝ် ဇၞော်မောဝ်မွဲရ။ ခမဳ ဗုဒ္ဓဘာသာတအ်ဂှ် ညံင်ရဴရသိတအ်ကီု ပဒတဴလဝ် ပ္ဍဲကဵုထီု ပ္ဍဲကဵုဖျေင်ဒဵု ဗါမဳယာန်ဂှ်ရ။ ခမဳတအ်ဂှ် ထီုညးတအ် မပဒတဴဒၟံင်တအ်ဂှ် ပလေဝ် လံက်လဝ် ဍာ်ဂဥုဲ ဗွဲမခိုဟ်ဆာဲအိုတ်ရ။ ပ္ဍဲဒေသဂှ် ဒှ်လဝ် ဒတန်သာသနာဗုဒ္ဓ မဇၞော်မောဝ် နူကဵု အေဒဳ ၂ ဗွဝ်ကၠံ စဵုကဵုစိုပ် အခိင်အေဿလာမ် မလုပ်သီ ပ္ဍဲအခိင်ကၞောတ် ၇ ဗွဝ်ကၠံရ။ တုဲဂှ် စိုပ် ၉ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ပ္ဍဲဒၞာဲဂှ် နကဵုအေဿလာမ်ဟေင် အုပ်ဓလီုလဝ်ပေင်င်တုဲ အခိုက်ယေန်သၞာင် ဗါမဳယာန်ဂှ် တုပ်ဒၟံင် ကုအခိုက် ဂန္ဓရ ရးရ။

 

ပဋိမာရုပ်ဇၞော်အိုတ် ၜါဇကုဂှ် ဒှ်ရုပ်ကျာ်ဒတဴ ဝေရောစန (Vairocana) ကဵု သကျမုနိ (Sakyamuni)၊ ရံင်နကဵု မုဒြာသ်တဲတုဲ စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ။ ကျာ်ဇၞော်ဂှ် ညးလ္ၚဵုကော်စ ကျာ်"Solsol" မနွံသမၠုင် ၅၃ မဳတာ၊ ကဵု ကျာ်"Shahmama" ဂှ် နွံ ၃၅ မဳတာ ယဝ်ရ တော်စ သီုဖအိုတ်မ္ဂး သမၠုင် ကျာ်တအ်ဂှ် နွံ ၅၈ ကဵု ၃၈ မဳတာရ။ ကိုပ်ကၠာ ဟွံဒးဒုင်ပလီုဏီ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၁ ဂှ်မ္ဂး ရုပ်ကျာ်တအ်ဝွံ ဒှ်ရုပ်ကျာ်ဒတဴ သမၠုင်အိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိရ။ ရုပ်ကျာ်ဇၞော်လေရှာန် (Leshan Giant Buddha) နူ ၈ ဗွဝ်ကၠံဂှ် သၠုင်နူ ကျာ်ၜါဏအ်ဏီရ။ ဆဂး ကျာ်ဍုင်ကြုက်ဂှ် ဒှ်ဂဇအ်ရ။ စတမ်နူဂှ် ရုပ်သၟဟ်န် (Statue of unity) မကၠောန်လဝ် ပ္ဍဲအိန္ဒိယဂှ် ဒှ်သမၠုင်အိုတ် နွံသမၠုင် 182 m (597 ft)ဂှ် ဒှ်သမၠုင်အိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိ မဒှ်ရုပ်သမၠုင် နူရုပ်ကျာ်ဒတဴ ပ္ဍဲဍုင်ကြုက် (Spring Temple Buddha) မနွံသမၠုင်128 m (420 ft) မနွံ ပ္ဍဲ Fodushan Scenic Area, Lushan County, Henan ဂှ်ရ။ ဟိုတ်မဂွံ ကၠောန်ရုပ်ကျာ် ပ္ဍဲဍုင်ကြုက်ဏအ်ဂှ် ဒၟာနူ ကျာ်ပ္ဍဲဗါမဳယာန် မဒးဒုင်ပလီုရ။

 

ကျာ်ပဋိမာရုပ် မပုတ်ကၠောန်လဝ် ပ္ဍဲကဵု ဖျေင်ဒဵုတၟအ်ဗါမဳယာန်တအ်ဝွံ ပတှ်ေကေတ် ကၠောန်လဝ် အကြာအေဒဳ ၃ ကဵု ၆ ဗွဝ်ကၠံ၊ ထီု ကေုာံ ကျာ်မၞုံ ၃၈ မဳတာ ကရေက်လပါ်ဗမံက်ဂှ် သြိုင်ကၠောန်လဝ် ပ္ဍဲကဵု ၃ ကဵု ၄ ဗွဝ်ကၠံရ။ ကျာ်သမၠုင် ၅၅ မဳတာဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ဒဒှ်ရ မကၠောန်လဝ် ပ္ဍဲအကြာ ၅ ကဵု ၆ ဗွဝ်ကၠံအေဒဳရ။ နကဵုသက်သဳဝင်မ္ဂး ကျာ်တအ်ဝွံ ပ္ဍဲအခိင်တအ် နွံကဵု တ္ၚဲမကၠောန်သဘင် ဇၟာပ်ပ်သၞာံတုဲ မၞိဟ်မကၠုင်လ္ၚောဝ်ကျာ်လေဝ် နွံဗွဲမဂၠိုင်ရ။ ပ္ဍဲကဵုဒေသဂှ်မ္ဂး ဒၞာဲဒတန်ဂှ် ဒှ်လဝ် ဒၞာဲဒတန် ယၟုပြာကတ်အိုတ်မွဲလေဝ် ဒှ်မာန်တုဲ နကဵု ယူနေတ်သကဝ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နဒဒှ် ဒၞာဲ အာဲကၟာဲဂၠးတိ ပ္ဍဲကဵုပွဳပွူဒေသဂှ် သွက်ဂွံမင်မဲ အာဲကၟာဲသၟေဟ်တအ်ရ။

လကျာ်ကြုက် Xuanzang ညးမအာလ္ၚောဝ်ကျာ် စိုပ်လဝ် ဒၞာဲဂှ် ပ္ဍဲကဵု ၃၀ ဨပြဳ ၆၃၀ အေဒဳ၊ တုဲ ချူစၟတ်သမ္တီလဝ် ဗါမဳယာန် ပ္ဍဲလိက်စၟတ်သမ္တီအာတရဴညး နဒဒှ် ဒတန်သာသနာကျာ်ဗုဒ္ဓ မရာင်ဆာဲဂဵုလဟဵုမွဲ မနွံကဵု "ဘာလကျာ် စှ်ဘာပြင်င်တုဲ လကျာ်နွံ မွဲလ္ၚီပြင်"ရ။ ညးသီုချူလဝ် ကျာ်ပဋိမာရုပ်သီုၜါဂှ် "ကောပ်ပဆာဲလဝ် နကဵု ထဝ် ကေုာံ ရတ်နာနာသာ်" (Wriggins, 1995)ရ။ အရာစိုတ်မလုပ်စခိုဟ်မွဲပၠန်ဂှ်၊ လကျာ်ကြုက် Xuanzang ဂှ် ချူလဝ် ကျာ်မရနုက်ကဵုတတိယ မဒှ်ကျာ်ပပရိနိဗ္ဗာန်သတိက်ဂှ် ဇၞော်နူကဵု ကျာ်ဒတဴၜါဂှ်ဏီရ။ ကျာ်ဂဇအ်၊ မတုပ်ကဵု ဗီုပြင် ပ္ဍဲဗါမဳယာန်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ် ပ္ဍဲဘာလကျာ်ထီုဗိန်လိန် (Bingling Temple) ပ္ဍဲဍုင်ကြုက်၊ ခရိုင်ဂါန်သူ (Gansu province)ရ။

ပွမပလီု ကျာ်ပဋိမာရုပ် ဗါမဳယာန်ဂှ် ဒှ်လက်သန် မထ္ၜး မကၟာတ်လဒဵု အခေါင်မရှ်ေသှ်ေဘာသာ ဗၠးၜးမွဲရ။ ၜိုန်ရ မၞိဟ်ဗွဲမဂၠိုင် ပ္ဍဲအာဖဂါန်နေတ်သတာန် ခေတ်လၟုဟ် ဒှ်မူသလေန်ကီုလေဝ် ပွမပလီုထောအ် ရုပ်ကျာ်တအ်ဂှ် ဒှ်အရာ မပလီုကၠေအ် ဝင်အတိက်ညးတအ်ဂှ် ညးတအ် စိုတ်ဟွံမိပ် ဒှ်လၞီကီုရ။

ပလီု ပဋိမာရုပ်

 

 

နူ ၁၃ စဵုကဵု ၂၀ ဗွဝ်ကၠံ

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၂၂၁ ကာလပၞာန်မန်ကိုဝ်ရဳယျာ ဂျေန်ဂဳ ကာန် (Genghis Khan) ဂှ် ပလီုပလာ်ထောအ် ဍုင်ကွာန်ဗါမဳယာန်ရ။" ဆဂး ပဋိမာရုပ်တအ်ဂှ် ပါဲစွံ ဟွံပလီုရ။ ဗဗူရ် (Babur) ညးဒှ်ဨကရာဇ်မူသလေန် ပတိတ်အမိင် ၜါအလန် ပ္ဍဲ ဂိတုသေတ်တေန်ပါ ၁၅၂၈ သွက်ဂွံပလီုရုပ်ပဋိမာရုပ်တအ်ရ။ ကြဴနူဂှ် ညးတအ်စကာ လွဟ်ဇၞော်ဇၞော်တုဲ ကဵုပလီု ပဋိမာရုပ်ဂမၠိုင်ရ။ ညးမဂစာန် ပလီုပဋိမာရုပ် ပ္ဍဲဗါမဳယာန် တၞဟ်မွဲပၠန်ဂှ် ဒှ်ပ္ဍဲအခိင် ၁၈ ဗွဝ်ကၠံ ဨကရာဇ်ပါသဳ နဒေရ် အဖရှာရ် (Nader Afshar) ကဵုပန် နကဵုအမၠံက် ရ။

ဨကရာဇ် အာဖဂါန်နသတာန် အာပ်ဒူရ် ရးမေန် ခါန် (Abdur Rahman Khan) ပလီုထောအ် မုက်ကျာ် ပ္ဍဲအခိင် ညးအာဗတိုက် သပုန်ရှဳယျာ ဟာဇာရာ (Shia Hazara) ပ္ဍဲဒေသဂှ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၄၇ ဂှ် ကောန်ဍုင်ပြင်သေတ် မနွံယၟု Dureau ဂွံတက်ကေတ် ဗီုဓါတ် ရုပ်ကျာ်တအ်ရ။

၁၉၉၈ စဵုကဵု ၂၀၀၁၊ သၟဝ် တလဳဗာန်

ပ္ဍဲအခိင် ကာလပၞာန်အပ္ဍဲဍုင်ဂှ် ပ္ဍဲဒေသဗါမဳယာန်ဝွံ နွံသၟဝ်အုပ်ဓုပ် ဒပ်ပၞာန် Hizb-i-Wahdat မဒှ်ဂကောံ ပ္ဍဲဒပ်မဟာမိတ်လပါ်သၟဝ်ကျာ (Northern Alliance) မဗတိုက်ဒၟံင် ကုတလဳဗာန်ရ။ ပ္ဍဲအဝ်ဂေတ် ၁၉၉၈ ဂှ် တလဳဗာန် ရပ်ဂွံအာ သကိုပ်ပၞာန် Mazar-i-Sharif တုဲ ကွာန်ဗါမဳယာန်လေဝ် ဒးဒုင်ဗိုင်လဝ် နကဵု တလဳဗာန်ကီုရ။ ၁၃ သေတ်တေမ်ပါ ဂှ် တလဳဗာန်တအ် သီဂွံအာဍုင်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ကောန်ဍုင်အာဖဂါန်နေတ်သတာန်ဂှ် "ဍောင်ၜတ်၊ ကၠောဝ်ဗျဵုဒၟံင်ရ"။

အာပ်ဒူလ် ဝါဟေဒ် (Abdul Wahed) သကိုပ်ပၞာန်တလဳဗာန်ဂှ် ပ္ဍဲအခိင် မဗိုင်လဝ်ဍုင်ဂှ်ရ လလောင်တြးလဝ် သွက်ဂွံခတိုဟ်ပလီု ရုပ်ကျာ်တအ်ဂှ်ရ။ ကာလညးတေအ် သီဂွံဒေသဂှ်တုဲ ဝါဟေဒ် ခပူပထောင်ဇၞော် ပ္ဍဲက္ဍိုပ်ကျာ်တအ်တုဲ ပ္ဍဲဂှ် ညးစုတ် ဒါင်နမာက်တုဲ ခတိုဟ်ပလီုထောအ်ရ။

၂၀၀၁ ပလီု နကဵု တလဳဗာန်

ရုပ်ကျာ်တအ်ဂှ် ဒးဒုင်ပလီု ဒးဒုင်ခတိုဟ် နကဵုဒါင်နမာက် သတ္တဟဗွဲမဂၠိုင်၊ စတမ်နူကဵု ၂ မာတ် ၂၀၀၁ ဂှ်ရ။ ပရေင်ပလီုပလာ်ဂှ် ကၠောန်ကၠုင် မွဲလဂါံတုဲ မွဲလဂါံရ။ ညးတအ် စကာလွဟ် ပန်က္ၜင်ကျာတုဲ ပန်ရုပ်ကျာ်တအ်ဂှ် ရုပ်ကျာ်တအ်ဂှ် တူဒၟံင် မဂၠိုင်ကဵု တ္ၚဲရ။ လက္ကရဴအိုတ်ဂှ် တလဳဗာန် စကာ ဗုမ်ခတိုဟ် ကွဳကာခြပ် (anti-tank mines) စွံသၟဝ်ကျာ်ဂှ်တုဲ ခတိုဟ်တုဲ ကျာ်ဂှ် လီုလာ်အာရ။

•  
  Taller Buddha, after destruction
•  
  Smaller Buddha, after destruction
•  
  View of the rock where monasteries and Buddhas are carved
•  
  The landscape of the archaeological Remains of the Bamiyan Valley

• Japan offered to hide Bamiyan statues, but Taliban asked Japan to convert to Islam instead
• News articles about the Buddhas of Bamyan
• Photos of the Buddhas of Bamyan
• Bamyan Afghanistan Laser Project Archived ၂၀၁၄-၁၂-၁၉ at the Wayback Machine
• World Heritage Tour: 360 degree image (after destruction)
• Bamyan Development Community Portal for cultural heritage management of Bamyan
• The World Monuments Fund's Watch List 2008 listing for Bamyan
• Historic Footage of Bamyan Statues, c. 1973 on YouTube
• The Valley of Bamiyan A tourist pamphlet from 1967
• Researchers Say They Can Restore 1 of Destroyed Bamiyan Buddhas
• Secrets of the Bamiyan Buddhas, CNRS
• Bamiyan photo gallery, UNESCO
• Secrets of Bamiyan Buddhist murals. ESRF
• Photo Feature Covering Bamiyan Site