Partisela

Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardii chì.

In física, i partisèj a inn i ünità ca custitüíssenn la matéria; sa pö fà distinziun tra i partisèj elementaar, cunsideraa minga spartíbil (cumè l'eletrún), e chii cumpòost, ca pödenn invéci vèss spartii in d'una quaj partisèla püssee piscinína (cumè ul prutún).

Seguunt la teuría de adèss i partisèj fundamentàj a pödenn vèss classificaa in difereent maneer:

• Leptúni: g'ann un spin de 1/2;
  • eletrúni, muúni, tauúni: g'ann càrica elétrica ca la vaar -e;
  • neütrítt: g'ann minga de càrica elétrica;

• Quark: ga n'è de sés tiip, ca ga dísenn saúr (u, d, s, c, t, b); a stann màj in de per luur, ma a fúrmenn partisèj cumpòost. G'ann un spin de 1/2, e g'ann càrica elétrica frazziunària.

• Partisèj purtaduur de interazziun; g'ann un spin 1 e càrica elétrica zéro (föra ca ul busún W, c'al g'à +-e);
  • futúni: a pórtenn la fòrza eletrumagnética;
  • gluúni: a pórtenn la fòrza nücleaar fórta;
  • busúni W u Z; a pórtenn la fòrza nücleaar débul;
  • gravitúni: a pórtenn la fòrza de gravità (i scénziaa ann munàn de truàii, e inn dumè partisèj teòrich);

• Partisèla de Higgs; la g'à spin zéro (a l'è dumè una partisèla teòrica).

I partisèj cumpòost sa spartíssenn in:

• bariúni: furmaa da 3 quark, ciamaa quark de valénza; i püssee impurtaant a inn:
  • prutúni: càrica elétrica +e;
  • neütrúni: càrica elétrica zéro;

• mesúni: furmaa da 2 quark de valénza.

Tütt insèma, i bariúni e i mesúni ga dísenn adrúni.

A l'è impurtaant de dí ca, per tütt i difereent partisèj, sa pö truà anca la curespundeent antipartisèla.

In física statística, i partisèj sa spartíssenn in:

• fermiúni: g'ann spin +-1/2 e dunca ga ubedíssenn al princípi de esclüsiun del Pauli;
• busúni: g'ann spin intréch.