Archimede

Archiméde de Siracusa (en gréco antìch Ἀρχιμήδης) (nasìt presapóch endèl an 287 prìma del Signùr. e mórt presapóch endèl an 212 prìma del Signùr) l'è stat en matemàtich, fìzich, ingignér, inventùr e astrònomo gréch.

Se conós póch de la sò vìta ma l'è cunsideràt giü dei scensiàcc piö 'mportàncc de l'antichità clàsica. Le sò scopèrte piö 'mportànte 'ndèl camp de la fìzica i è i fondamèncc de l'idrostàtica, de la stàtica e la spiegasiù del prensépe de la léa. L'è recunusìt per ìga progetàt màchine nöe compàgn de àrmi de asédio e la ìda de Archiméde, per portà lìquidi (ma apò a granàie) de 'n leèl piö bas a 'n leèl piö alt. Esperimèncc modèrni i g'ha confermàt che le afermasiù che Archimede l'ìa stat bu de progetà màchine bùne de soleà le naf nemìche 'nfìna a tiràle fò de l'àiva o de fàga ciapà föch condèna série de spècc i è plaüzìbii.

De sòlet se cunsìdera Archiméde come 'l piö grant matemàtich de l'antichità, e giü dei piö grancc de töcc i tép..

El g'ha dopràt el método de ezaustiù per calculà l'àrea sóta l'arch de 'na paràbola co la somatòria de 'na série infinìta, e 'l g'ha dat 'na aprosimasiù precìza del nömer Pi gréco.. El g'ha apò definìt la spiràl che de alùra la pórta 'l sò nòm, e le fòrmule per i vülüm de le superfìci de revulusiù, e pò amò, 'n sistéma ingeniùs per esprìmer i nömer grancc fés.

Archiméde l'è mórt endèl asédio de Siracusa (214–212 prìma del Signùr), copàt de 'n soldàt romà, aisebé che gh'ìa stat dat l'ùrden de mìa fàga del mal. Ciceróne el dizarà de ìga vizitàt le sò tómba, sùra la quàla gh'ìa stya mitìt 'na sféra inscriìda dét endèn cilìnder. Archiméde el gh'ìa pröàt che la sféra la g'ha i du tèrs del vülüm e de la superfìce del cilìnder (bàzi inclüdìde), e 'l cunsideràa chèsta la piö grànda de le sò scopèrte matemàtiche.

A diferènsa de le sò 'nvensiù, i scrìcc matemàtich del Archiméde i è mìa stacc granchè cunusìcc endel'antichità. I matemàtich de Alesàndria i l'ha lizìt e i l'ha lüminàt endèle sò òpere, ma la prìma compilasiù integràla de la sò òpera l'è stàda fàda 'ndèl 530 dòpo del Signùr del Isidoro de Mileto. I comèncc sö le òpere de Archiméde scriìcc de Eutocio endèl sècol VI i ghe dervarà le pórte a 'n püblich piö grant. Le póche còpie de le òpere del Archiméde che gh'è riàt a scampà fin dòpo 'l Médio Évo i è stàde 'na fónt emportànta de edèe 'ndèl Rinascimènt,. La scopèrta 'ndèl 1906 de òpere scunusìde del Archiméde endèl Palinsèst de Archiméde la g'ha aidiàt a capéser cóme che l'è riàt a otègner i sò rezültàcc matemàtich.