Иван Грозный

Уьтквемвилиз, викӀегьвилиз, кӀеве гьатай береда фад къарар кьабулдай алакьуниз ва регьим авачирвилиз килигна халкьди адаз "Грозный" (яни гъазаб квай, кичӀерар кутадай) лакӀаб ганай.

Ивандин дах III Василий Москвадин ЧӀехи князь тир, адан диде Елена Глинская княгиня тир. Асулдай абур буба патай Рюриковичрин, диде патай Мамайрин сихилрикай тир. Мамай – литвадин князяр тир Глинскияр сихилдин бине кутурди гьисабзавайди я. Иван Грозныйдин баде София Палеолог – византиядин императоррин несилдикай я.

Ивандин пуд йис хьайила ам кьуру тӀвар алаз гьаким хьанай.

1547 йисуз, Иванан диде пад тир Глинскияр династиядин аксиниз халкьди чӀехи къарагъунар ва бунтар авурла пачагьдин хзанар телеф хьунин кичӀевилик квай. Мукьва тир дустарин ва чирхчиррин куьмекдалди халкь са гьал ласарайдалай ва къарагъун тешкил авур активистар терг авурдалай гуьгъуьниз, Иван Грозныйди вичин куьмекдарар тир «Хкягъай Рададихъ» галаз гьукум гьализ давамарнай.

Ада вири Земской Соборар эверна кӀватӀал кьиле тухванай, «1550 йисан Судебник» лугьудай къанунрин ктаб акъуднай (сифтегьан конституция).

Иван Грозныйди гьукум гьалай девирда дяведин къулугъда, дуванханадин ва гьукуматдин идарада реформаяр авунай, гьакӀни администрациядин текрин чпи чеб идара авунин системадик, чкадин дережада цӀийи элементар кутунай. Ада Казаньдин ва Астраханьдин ханвилер муьтӀуьгъарнай, РагъакӀидай патан Сибирь, Дондин чилер, Башкирия, Нугъай Кьушундин чилер сад авуна вичин мулкарик кутунай.

И тегьерда, Иван IV пачагь тир чӀавуз Русьдин чилер 2,8 млн км²-дилай 5,4 млн км²-дал кьван кьведра чӀехи хьанай. Адан гьукум акьалтӀ хьуниз мукьвал Урусатдин майдан вири Европадилай чӀехи тир.

1560 йисуз «Хкягъай Рада»-дин иштиракдарар пачагьдин гъазабдик акатна тешкилат терг авурдалай кьулухъ Иван Грозныйди Урусатдиз кьилди регьебервал ийиз эгечӀнай. Кьилди гьукум гьалай береда адан крара татугайвилер хьанай, ибур: Ливон дяведа Урусатдин винел Ливониядин гъалибвал; опричнина тешкил авурла несилдай несилдиз физвай аристократиядиз чӀехи зарар галукьнай ва мулкар гегьенш хьайи дворянри чпин къулай чка мадни кӀеви кьунай.

Урусатдин кьилел хьайи пачагьрилай виридалайни яргъалди гьукум гьалайди IV Иван Грозный тир — 50 йисни 105 югъ.

Уьмуьрдикай

Хзан

Иван Грозныйдиз хьайи папарин кьадар дуьз малум туш, амма бязи тарихдарри чпин гъиливкхьинра адаз ругуд ва я ирид паб авайди къейдзава . Абурукай анжах кьудахъ галаз Ивана никагь кутӀуннай. Клисадин къанунралди пуд папалай пара хуьдай ихтияр авачиртӀани, кьудлагьайдахъ галаз никагь кутӀун паталай адаз махсус ихтияр ганвай.

Иван Грозныйдин папарин сиягь:

Анастасия Романовна Захарьина-Юрьева]
Мария Темрюковна
Собакина Марфа Васильевна
Колтовская Анна
Долгорукая Мария
Васильчикова Анна Григорьевна
Василиса Мелентьевна
Нагая Мария Фёдоровна

Кьиникь

Алимрин паталай Иван Грозныйдин амукьаяр чирайла малум хьанай хьи, уьмуьрдин эхиримжи ругуд йисуз адан кӀарабриз остеофитар акъатнай. Чебни инсан кӀвачин кьилел экъвез тежедай кьван дережада акъатнай, пачагь занбураг алаз тухузвай.

Амукьайриз килигзавай антрополог М. М. Герасимова къейд авунай хьи, икьван къатиз акьалтӀнавай азар адаз гьатта лап кьуьзуьбурал акуначир. Гьерекат квачиз гьализ мажбур уьмуьрди, фикиррикай жедай теспачвили ва даим стрессри гьадаз гъанвай хьи, вичин 50 йисара пачагь чрай кьуьзек хьиз аквазай.

1582 йисуз Антонио Поссевиноди Венециядин синьориядиз кхьей чарчел лагьанай, хьи «москвадин пачагьдин эхирдиз тӀимил ама».

1584 йисан март вацрал кьван ам гьеле къуллугъдал алай. 10 мартдиз, «пачагьдин гьалар усал хьунин себебдалди» Москвадиз къвезвай литвадин векил кьулухъ элкъуьрайдалай гуьгъуьниз, адан начагъвиликай сифте ван-сесер акъатнай.

Мартдин 16 адан гьалар мадни чӀур хъхьанай, вацран 17 ва 18 кьабулай чими гьамамрикай пачагьдиз са кӀус регьят хьанай. Амма нисинилай кьулухъ ам рагьметдиз фена. Адан жендек дакӀунай ва ктӀизвай ивидикай нагьакьан ял къвезвай .

Пачагьдин кьиникьин себеб тӀебии азар тирни ва я душмандин къаст исятда лугьуз четин я. Амма чав кьведлагьай версияни тестикьарзавай чарар-документар агакьнава.

XVII виш йисан тарих кхьидай касди малумарнай, хьи «пачагьдиз агъу адаз мукьва тир инсанри ганай».

Дьяк Иван Тимофеева шагьидвалзавайвал, Иван Грозныйдин эрчӀи гъилер тир Борис Годунов ва Богдан Бельскийди «пачагьдиз чинеба къаст авуналди адан фад кьиникьиз гъанай.»

Польшадин гетман Жолкевскийдини Годуновал тахсир кутазвай: «Ада пачагь сагъарзавай лукьман пулуналди маса къачуна, дарманрик агъу кутунивди адан уьмуьрдиз къаст авунай, тӀа лагьайтӀа ада икӀ авуначиртӀа пачагьди адаз муькуь девлетлу къуллугъэгьлийрихъ галаз кьиникьин жаза гудай.» .

Голландви дипломат ва савдагар Исаак Массади кхьенай хьи, Бельскийди пачагьдин дармандик агъу акадарнай.

Чара-чара хабардаррикай атанай ихьтин ва муькуь сад-садав кьазвай фактар пара ава. Гьатта, пачагь ни ятӀани бамишайди лугьузвай чешмеярни ава .

Иван Грозныйдиз агъу гана кьинайди лугьузвай версиядин дуьзвал чирун паталди 1963 йисуз СССР-дин антропологрин паталай пачагьдин сурар ахъайна мийитдин амукьаяр анализрай акъуднай. Анализрин нетижайри гайи малуматри къалурнай хьи, амукьайра мышьякдин ва живедин дережа адетдиндилай виниз я, амма идан себеб агъу ваъ, пачагьди кьабулзавай дарманар тир. XVI виш йисуз сифилис сагъарзавай дарманрин виридак квай мышьякдинни живедин дережа виниз тир. ГьакӀ, кьиникьин и версия гиман яз амукьнай .

ТӀуларикай ва вичикай

Иван, бояринрин арада гьукум гьалун паталай гьужетар, чинебан чӀуру къастар хьайи береда чӀехи хьанай. Аял чӀаварилай аквазвай зулуматди, кьиникьри ва фитнейри элкъуьрна кьунвай пачагьдин къилихдиз пис таъсир ганвайди гьисабзава. Ам кьисасар къахчудай, регьимвал авачир ва масабурал шак гъидай инсан тир.

Гьа девирдин къайдайри Иван Грозныйдин тӀулариз гайи таъсир веревирдзавай алим С. Соловьёва лагьанай хьи, «вичин халкьдин арада адалат ва гьахъ тайинарун паталди пачагьди диндин ва инсанвилин къанунриз амал тавуна, зулумдикай, жазадикай ва кичӀ кутуникай менфят къачузвай.»

Амма, «Хкягъай Рада»-дин девирда вирида пачагь тарифарзавай, вучиз лагьайтӀа адакай чӀуру гаф лагьайди гьасятда терг ийидай.

Гьа заманадин са касди 30 йисавай Иванакай кхьенай:

«Иоаннрин хзанда чеб Аллагьдин вилик михьиз хуьдай адет ава. Клисада, вичин дуъада, бояринрин кӀватӀалдани халкьдин арадани Ивана са гаф лугьудай: "Аллагьди вичин лукӀариз гьикӀ буйругънатӀа зани гьакӀ гьукум тухузава". ГьакӀни, ада гьамиша адалат авачир дуванрикай, жемиятдин ва гьар са касдин хатасузвиликай, христианрин азадвиликай фикирар чӀугвазва. Четинвилер ва зегьметар эхна вичин везифадин крар кьиле тухузвай пачагьдиз чандин ислягьвилелай ва вичин къуллугъ тухунилай артух са затӀни кӀанзавач. Адаз кӀанзавач пачагьдин къайгъуярни леззетар. Вичин къуллугъэгьлийрихъ ва халкьдихъ галаз хуш рафтарвал ийизвай, писвилиз хъсан жаваб гузвай жумарт пачагьдиз кӀанзавайди са шеъ я, – эхиратдин юкъуз адаз "вун я гьахълувилин пачагь" лугьудай шафакъатдин ван къведайвал.»

style="text-align: left;"

Харусенятда адан тӀвар

Кинематограф

Иоанн Грозныйдин кьиникь (урус. Смерть Иоана Грозного) (1909 йис) — пачагь къугъвазвай актёр А. Славин.
Калашников савдагардикай мани (урус. Песнь про купца Калашникова) (1909 йис) — актёр Иван Потемкин.
Пачагь Иван Васильевич Грозный (1915 йис) (урус. Царь Иван Грозный) — актёр Фёдор Шаляпин.
Мумадин кӀалубрин кабинет (урус. Кабинет восковых фигур / нем. Das Wachsfigurenkabinett) (1924 йис) — артист Конрад Фейдт.
ЛукӀран лувар (урус. Крылья холопа) (1924 йис) — Леонид Леонидов.
Сифте басмахъан Иван Фёдоров (1941 йис) (урус. Первопечатник Иван Фёдоров) — артист Павел Шпрингфельд.
Иван Грозный (1944 йис) — Николай Черкасов.
Пачагьдин свас (урус. Царская невеста) (1965 йис) — Петр Глебов.
Спорт, спорт, спорт (1970 йис) — Игорь Класс.
Иван Васильевича вичин пеше дегишзава (урус. Иван Васильевич меняет профессию (1973 йис) — Юрий Яковлев.
Царь Иван Грозный (1991 йис) — Кахи Кавсадзе.
16 виш йисан Кремльдин сирер (урус. Кремлёвские тайны шестнадцатого века) (1991 йис) — Алексей Жарков.
Сифте басмахъан Иоанн Фёдорован рикӀин гафар (урус. Откровения Иоана Первопечатника) (1991 йис) — Иннокентий Смоктуновский.
Русьдин кьилел тӀурфан (урус. Гроза над Русью) (1992 йис) — Олег Борисов
Ермак (1996 йис) — Евгений Евстигнеев.
Асул затӀарикай цӀуру макьамар (урус. Старые песни о главном 3) (1997 йис) — Юрий Яковлев.
Решетовода аламатар (урус. Чудеса в Решетове) (2004 йис) — Иван Гордиенко.
Пачагь (урус. Царь) (2009 йис) — Пётр Мамонов.
Иван Грозный (2009 йисан телесериал) — Александр Демидов.
Музейда йиф (урус. Ночь в музее 2) (2009 йис) — Кристофер Гест.
Баладин вяде (урус. Грозное время) (2010 йис) — Олег Долин
Кабан вирин хазинаяр (урус. Сокровища О. К.) (2013 йис) — Гоша Куценко.

Театр

Иван Грозный (1943 йис) — Алексей Николаевич Толстоян кьве кьатӀан пьеса.
Иван Васильевич (1936 йис) — Михаил Булгакован пьеса.
Иоанн Грозныйдин кьиникь — Алексей Константинович Толстоян пьеса. И пьеса «Иоанн Грозныйдин кьиникь, Пачагь Фёдор Иоаннович ва Пачагь Борис» трилогиядин садлагьай пьеса я.
Псковитянка (1871 йис) — Римский-Корсаков Николаян пьеса. Мей Леван са тӀвар алай пьесадин сюжетдив кьурвал кхьенайди я.
Василиса Мелентьевна (1867 йис) — Александр Островскийдин пьеса.
ЧӀехи Гьукумдар (1945 йис) — Владимир Соловьёван пьеса.
Марфа Посадница, ва я Новагороддин МуьтӀуьгърун (1809 йис) — Фёдор Иванован пьеса.