Финн-йöгра кывъяс — öти вужкывсянь артмöм кывъяс, медсясö Асыввыв Европаын да Рытыв Азияын, самодий кывъяскöд öтув артмöдöны урал котыр, матынöсь сiдзжö алтай кывъяс дорö.
Финн-йöгра кывъяс артмöмаöсь сизим вожысь:
Важъя роч гижöдъясын казьтылöны меръя, мурома да мещёра войтырöс. Найö овлöмаöсь мордва-марикöд орччöн да, колö чайтны: меръя вöлöма мари кывлöн сёрнисикас, мурома да мещера – мордва кывлöн сёрнисикасъяс.
Финн-йöгра кывъяс матынöсь самодий кывъяскöд: яран, маду, ня-ася да сёлькуп. Яран да чудь-йöгра кывъяс öтувтöны урал кыв котырö.
Самодий войтыр пиысь яранъяс олöны Кардор обласьтувса Яранлöн асвеськöдлан кытшын, а сiдзжö Тюмень обласьтувса Ямалса Яранлöн асвеськöдлана кытшын. Маду, ня-ася да сёлькупъяс – войвыв Сибырын, Тюмень обласьт улын да Краснояр крайын. Хант да манси – Тюмень обласьтса Об ю пöлöн, Йöгралöн асвеськöдлан кытшын. Мукöд йин-йöгра войтырыс олö Асыввыв Европаын, Рочмуын, а мадьяръяс, суомияс, эстъяс – Рытыввыв Европаын, асланыс канмуясын. Саами олö Скандинавияын да Кола кöджын – Норгеын, Сверъеын, Суомиын да Рочмуын.
Унджык туялысьыс серти, финн-йöгра да яран кывъя йöз котыръяс овлöмаöсь коркö öтлаын Из мусюр öтар-мöдарын, Об ю дорсянь Волга вожöдз, ciйöн и нимтöны найöс öтласа Урал войтырöн.
Кысянь воöмась Волга вожö важъя финн-йöгра йöз, абу на тöдмалöма. Но туялысьяс чайтöны, Асыввыв Европаö воиг кежлö найö волысьöмаöсь аръя, тюрки, монгол да юкагир войтыркöд. Тайö кывъясысь öтласа на финн-йöгра сёрниö веськавлöма уна торъякыв.
Ёна сёрöнджык Асыввыв Европаö локтöмаöсь айран кывъя войтыр (сколотъяс, сарматъяс, аланъяс). Налöн кывныс вöлöма матын синду-эвропаса вужкыв дiнö. Айранкöд волысьöмысла финн-йöгра сёрниö пырöма уна торъякыв, кодъяс индöны выль эмторъясöн вöдитчöм вылö: *porsas порсь, *mekse мазi, *mete ма да с.в. Сёрöнджык айран кывъя войтырсянь öтласа чудь-йöгра сёрниö веськалöмаöсь лыднимъяс: *śata сё < авестаса *satem, *śurs сюрс < орч. вуж аръя *ž'hasra…
Финн-йöгра вуж йöз перйывлöмаöсь кынöмпöтнысö вöралöмöн, чери кыйöмöн, вотчöмöн, вöлöма налöн и мыйтакö гортса пемöс: пон (вöравны да кыскавны дадь), кöр, ыж. Тайö пемöс нимъясыс локтöмаöсь öтласа финн-йöгра кадсянь на:
Финн-йöгра вуж йöз тöдлöмаöсь нин рöма металл: озысь да эзысь кывъясын -ысь юкöныслы сомилöн весьтас сулалö ыргöн вежöртаса vaski, a модярлöн кöрт вежöртаса vas кыв. Тайö металыс мунлöма паськöм мичмöдöм вылö, öд сывдны-кисьтны металл да дорччыны финн-йöгра абу на кужлöмаöсь. Уджалан-вöралан кöлуй сэки вöчлöмаöсь изйысь-лыысь, овлöмаöсь ёсь вевта чомъясын: *kota > к. керка кывлöн мöд юкöныс артмöма тайö кывсьыс. Паськöм вурлöмаöсь ёсьтöм лы емöн пемöс куысь, дозмук вöчлöмаöсь сёйысь да пуысь, кужлöмаöсь нин кысьыны-печкыны, тöдлöмаöсь вурун да кутшöмкö сia быдмöг. Тöлын ветлöдлöмаöсь лызьöн-доддьöн, гожöмын – пыжöн. Овлöмаöсь орд котырöн, ыджыдавлöма эньныс, кадыс вöлöма – матриархат.
Финн-йöгра кадколастыс вöлöма вель ыджыдöн, ciйö кыссьöма 2 сюрс сайö во. Та вылö индöны торъя финн-йöгра кывъясö талунöдз кольöм кывворын 1200-ысь унджык öтласа кыв, на пиысь самодий войтыр кывъяслы весьтас сулалö 450 сайö торъякыв, миян кадöдз воöм тайö кывъясыс медся тöдчанаöсь да быдлунъя сёрниын ёна вöдитчанаöсь, наысь артмöма öнiя издор войтырлöн кывкуданыс подув фондыс. Издорса вуж йöзлöн дыр кад чöж öтласа олöм выланыс ясыда петкöдлöны тшöтш öнiя финн-йöгра да самодий кывладö да подувшы кудйö кольöм öткодьлунныс.
1. Вужкывйын вöлöмаöсь асшöр да отсасян кывъяс, асшöр кывъяс вöлöмаöсь кык шыгараöсь. Кывдiн вöлöм помасьö дженьыд гулыдöн: *-e-öн, *a-öн, *-ä-öн, öти шыгараöсь вöлöмаöсь сöмын нимвежтасъяс, кывторъяс, сёрникосткывъяс, отсасян кадакывъяс: *lē- >лоны, соссяна кадакывъяс: ог, он, оз, эг, эн, эз да с.в.
2. Кывсикасъяс омöля торъявлöмаöсь мöда-мöдсьыныс. Эманимлöн да кадакывлöн кывдiнъясыс вöлöмаöсь öткодьöсь, татшöм серпасыс кольöма и öнöдз, шуам: гöр плуг и паши, одм. гыр плуг и паши, мдр. fagy кöдзыд и кынтö. Абу торъявлöмаöсь эманим да нимберд: к. югыд, одм. югыт, мд. валдо cвет и светлый, мдр. arany зарни и золотöй. Та вöсна кадакывлöн кыв вежлалан содтöсъяс тöдчöдлicны эз сöмын кадакывлысь чужöмсö, но и вöлöмаöсь эманимлöн асалан пасъясöн, öткодялöй: к. пуыс (лт. 3ч.), сулалic (лт. 3 ч.), одм. пиэд пиыд (лт.2ч.), карод вöчан (лт.2ч.), мдр. szemem синмöй, látom аддза. Манси кывйын омöльтан рöм кутысь -рись содтöс (артмöма тор, юкöн вежöртаса асшöр кывйысь, öткодяв: модяр rész юкöн) йитчö нима кывсикасъяс дiнö и кадакыв пертасъяс дiнö: няврам кага - няврамрись коньöр кага; ювув ми мунам – юврисюв ми, коньöръяс, мунам.
3. Юкöслун тип сертиыс финн-йöгра вужкыв вöлöма аглютiналан кыв.
4. Эманимлöн да кадакывлöн вöлöма домöм да чужöм серти öти сикас вежласьöм. Татшöм серпасыс и öнi кольöма кызвын финн-йöгралы. Сöмын мари да одмортлöн сёрöнджык сöвмöма чужöм серти кык сикас вежласьöм.
5. Вужкывйын сöвмöмаöсь сэтшöм доман пасъяс:
генiтiв | n |
---|---|
аккузатiв | m |
I локатiв | na/nä |
II локатiв | t/tt |
аблатiв | ta/tä |
I латiв | k |
II латiв | ń |
Тайö пасъясыс и öнi паныдасьлöны кызвын финн-йöгралöн эманим доман содтöс пыдди, а тшöтш и урчитанын да домкывйын. Талунъя финн-йöгра кывъясын доман сикасыс унаöн: мадьяр кывйын – 22, комилöн – 16, перым комилöн - 17, удмуртлöн да суомилöн – 15-öн да с.в.
6. Вужкывйын вöлöма лыдлун вежöртаса куим пертас: лыдмытöм, кыкöдз да унаöдз лыдмöм. Кыкöдз лыдмöм кольöма сöмын ханты, манси да саами кывъясö.
7. Эмторлысь асалöмсö петкöдлöмаöсь чужöм ликтан нимвежтасъяс-ысь артмöм асалан содтöсъясöн.
8. Кывладувса род мöвпкöртас финн-йöгра вужкывйын абу вöлöма.
9. Кадакывлöн öнiя да локтан кад абу торъявлöмаöсь. Налöн торъялöмыс абу и öнiя кызвын финн-йöгра кывйын: к. вöча (öнi и аски), соми sulaa сылö и сылас, мдр. jön локтö и локтас. Удмурт кывйын, шуам, öнiя да локтан кад пертасъяс костын торъялöмыс лоöма сёрöн нин, öтк.: öнiя одм.: ужасько ме уджала, но ужало ме уджала (аски). Манси кывйын локтан кадыс артмö аналитiк ногыс: öнiя када пертас дiнö содтысьö тах кыв, кодi артмöма таях вöдзö вылö вежöртаса кывйысь: хансэгум ме гижа öнi - хансэгум тах ме гижа мöдысьджык.
11. Вöлöма торъя соссяна кадакыв, кодi вежласьöма чужöм серти, öткодялöй:
коми | ог лыддьы | он лыддьы |
---|---|---|
одморт | уг лыдзы | уд лыдзы |
мари | ом луд | от луд |
соми | en lue | et lue |
Öнiя йöгра кывъясын соссяна кадакывъяс бырöмаöсь, на пыдди вöдитчöны соссяна кывторъясöн, кодъяс чужöм серти оз вежласьны, öткодяв: модяр nem tudom ог тöд, nem tudod он тöд, nem tudja оз тöд. Модяр nem соссяна кывторлы хант кывйын весьтас сулалö ант кывтор (ант мантым ог мун), а мансиын – атэ (атэ вот воти тöв оз пöльт).
12. Кыв артмöдöмаöсь вуж бöр содтöсъяс, вуж водз содтöсъяс сöвмöмаöсь финн-йöгра кывъясын сёрöнджык нин, подувкыв пазалöм бöрын.
13. Стöчмöдысь нимберд сулавлöма стöчмöдана ним водзын да мöдыскöд абу ладмöдчывлöма. Татшöм серпас и öнöдз кольöма кызвын чудь-йöгра кывйö. Финн кывъясын ладмöдчан йитöд сöвмöма сёрöнджык, герман кывъяс мöрччöмысла:
коми | выль керка | выль керкаяс |
---|---|---|
одморт | выль корка | выль коркаос |
мордва | од кудо | од кудот |
модяр | új ház | új házok |
соми | uusi talo | uudet talot. |
Асыввыв Европаын да Рытыв-войвыв Азияын олiгöн финн-йöгра вуж йöз вочасöн торъялöмаöсь ичöтджык чукöръяс вылö, кутöмаöсь воштыны ас кост йитöднысö. Быд ичöтджык чукöрыслöн сёрнисикассьыс сöвмöма асшöр кыв да тадзикöн öтласа вужкывйöн финн-йöгра войтыр дугдöмаöсь вöдитчыны.
Öнiя финн-йöгра кывъяслысь мöда-мöдсьыныс торъялöмнысö серпасалöм могысь орччöн сетам öткымын рöдвуж кывйын «тайö шырыс выль позйын олö» сёрникузя, кöнi ясыда тыдовтчö кад чöжöн торъя кыв пертасъясын вежсьöмыс.
кыв | мадьяр | суоми | мокша | мари | удмурт | коми | *финн-йöгра |
---|---|---|---|---|---|---|---|
нимвежтас | (ez az) | tämä | тя | ты | та | тайö | *tä- |
эманим | еgér | hiiri | шеерсь | (коля) | шыр | шырыс | *šiηe-re |
нимберд | új | uudessa | од | у | выль | выль | *ūδ'e |
ин домана эманим | fészekben | pesässä | пизоса | пыжашыштэ | (гуын) | позйын | *pesänä |
кадакыв | él | elää | эряй | ила | улэ | олö | *elä- |
Миян эраöдз 2-3 сюрс воöн водзджык финн-йöгра вуж йöз пиысь янсалö асыввыв юкöныс, мыйысь бöрвыв артмас йöгра. Йöграыс вочасöн и ачыс юксяс: торъяласны мадьяръяс да Об йöгра – ханты-манси.
Йöгра чуктöм бöрын вуж йöзнаным коляс сöмын перым-финн войтыр.
Миян эраöдз мöд сюрс воö перым-финн вужкывйысь торйöдчö перым котыр – комиа-удмуртлöн пöль-пöчныс.
Перым котыр торйöдчöм бöрын вуж йöзысь коляс нöшта волга-финн котыр. Волга бердса да балтi финнъяс мöда-мöдныскöд янсöдчасны миян эраöдз на.
Вужкыв пазалöм бöрын финн-йöгра войтыр волысьöмаöсь герман, балт, тюрки, словена, айран да мукöд кывъя войтыркöд, сорласьлöмаöсь накöд.
Та вöсна öнiя финн-йöгра кывъяс ёна торъялöны ёрта-ёртсьыныс, вужкывйысь налы кольöма сöмын мыйтакö öтувъя торъякыв да юкöс, кыв ладысь медшöр визьяс да сёрни шыясöн вöдитчöмын аслыссикаслунъяс.
Издорса вуж йöзлысь оланiнсö нимтöны издор вуж муöн. Кыв туялысьяс чайтöны, издорса вуж йöз овлöмаöсь Рытыв-Войвыв Сибырын, улыс Об пöлöн, Из керöс öтар-мöдарын, Волга Камакöд йитчанiнöдз. Миян эраöдз V–III сюрсöд воясö тайö му вылас вöлöма шоныд (атлантiк) климат. ХIХ нэмса мöд джынйö сöвмö лингвопалеонтология, мöд кывйöн кö – кыв туялöмын быдмöгъяслысь да пемöсъяслысь важ оланiнсö тöд вылын кутöм.
Тайö метöд сертиыс рöдвуж кывъясысь бöрйöны быдмöг-пемöс нимъяс, корсьöны кыввужныслысь важъя öтувъялун. Сы бöрын флора да фауна мусерпасъяс отсöгöн стöчмöдсьöны сiйö муясыс, кöнi вöлöм олöны этимологъя серти матын нима пемöсъяс, кöнi вöлöм быдмöны öткодь нима быдмöгъяс.
Лингвопалеонтология методсö тöдулö пыртöма франсса А.Пиктэ, сэсся тайö методнас вöдитчöмаöсь кыв туялысь суомияс: А.Альквист да О. Доннэр. Лингвогеография метод отсалöма Ф.П.Кеппенлы тöдмавны финн-йöгралысь вуж му. Нинпу да Мазi нимъяс öткодялöмöн Ф.П. Кеппен финн-йöгра йöзлысь вуж мусö индöма Роч му асыввывса вöраинъясö, Волга юлöн шöр юкöнö, сылöн лунвывлань бергöдчанiнас. Соми туялысь Х.Паасонэн пу-пемöс нимъяс видлалöмöн пасйылöма: финн-йöгра вуж йöз овлöма пö Войвыв Из керöс дорын, Европа да Азъя йитвежын.
Маддяр туялысь Шебештен Ирен чайтöма: финн-йöгра вуж йöз овлöма Эвропа войвылын, сылöн рытыввыв суйöрыс вöлöма Сукöн ю, а лунвылыс – öнiя Перым кар гöгöрын. Таысь кындзи, Шебештен И. йöзöдöма вель зумыд уджъяс финн-йöгра кывъясын öтмоза юргысь чери да пу нимъяс йылысь. Пыдiсянь лингвопальöнтологъя кыввор видлалöм бöрын модяр академик Хайду Петэр выльног гöгöрвоöдic фин-йöгралысь вуж мусö. Сы чайтöм серти, издорса да финн-йöгралысь подув му корсигöн колö тöд вылын кутны пармаын быдмысъ пу нимъяс:
Европа шöрса вöръяс – сораöсьджык, сэнi быдмöны коръя пуяс: тыпу, нинпу, сирпу. И сöмын öти коръя пу ним (сирпу) этимология боксяньыс матынджык финн-йöгра кывъяс дiнö. Тайö лыска пу нимъяс этимология серти позьö кывкöртавны, мый издорса вуж йöз мöда-мöдсьыныс торъявтöдзныс овлöмаöсь Сибырса пармаын, либö сэнi, кöнi паныдасьлöны рытыввыв-европаса да асыввыв-азъяса быдмöгъяс.
Финн-йӧгра кывъяс | |||
Йöгра котыр | Маддяр (венгер) кыв | Манси (вӧгул) кыв | Ханты (ӧстяк) кыв | ||
Перым котыр | Коми кыв (стандартъяс: зыряна коми | перым коми | ёдз коми) | Удмурт кыв | ||
Мари котыр | Мари кыв (стандартъяс: олык | курык) | ||
Мордва котыр | Мокша кыв | Эрзя кыв | ||
Финн котыр | Суоми кыв | Эст кыв | Выру кыв | Сету кыв | Вепс кыв | Водь кыв | Карел кыв | Лив кыв (†) | Ижора кыв | ||
Саами котыр | Саами кыв (стандартъяс: анараш | давви | кильдин | колтта | оарьел | юлев) | ||
Важöн бырöм кывъяс | Мера кыв † | Мешшӧра кыв † | Мурома кыв † | ||
† Бырöм кывъяс |
This article uses material from the Wikipedia Коми article Финн-йӧгра кывъяс, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мӧдтор кӧ абу индӧма, контентыскӧд позьӧ тӧдмасьны CC BY-SA 4.0 лицензия серти. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Коми (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.