Литр

Литр ЁС-ге кирмейди, алай а сагъат неда сутка кибик «ЁС-ге кирмеген, алай а ЁС-деги биримле бла хайырланыргъа болгъан бирим» кибик ангылатылады. ЁС-де стандарт толулукъ бирим — кублу метрди (м³).

1901 джылда 3-чю Мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференциясында, литр - нормал атмосфера басымда (760 гс.шк.мм) эмда сууну эм уллу тыкълыгъында температурасы (3,98 °C) болгъан 1 кг кирсиз сууду. Алай бла 1 литрни толулугъу 1,000028 дм³ болады.

1964 джылда 12-чи Мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференциясы бу ангылатыуну тюрлендириб, 1 литр бир кублу дециметрге тенг болургъа керекди деген бегимни алады: 1 л = 1 дм³.

Тарихден «литр» сёз бусагъатдагъы литрни 0,831018 тенг эски француз толулукъ бирим «литрондан» (французча — litron) чыкъгъанды, ол сёзню тамалы уа урум-латин тамыр «litra».

Литрни белгиси гитчие «л» харифди (Эресейде), гитче латин «l» хариф (Европада) неда уллу «L» (АБШ, Австралия эм Джангы Зеландия). Гитче латин «l» харифни «1» цифра бла аджаштырыргъа тынч болгъаны себебли талай миллет метрология организция, литрни белгисин къуру уллу хариф («L») болурун излегендиле. Аны ючюн болмагъан адам — Клод Эмиль Жан-Батист Литр огъунакъ джаратылгъанды, литр деген сёз аны тукъумундан келгенди дерча (дуния джорукълагъа кёре энчи атладан къуралгъан ёлчем биримле къуру уллу харифле бла белгиленедиле), алай а бу алдауукъ дженгил белгили болгъанды.

1 цифрадан айры болур ючюн бир-бирледе ℓ символда хайырланады (U+2113, script small L).

• 1793 джылда Францияда литр Республикан конвент бла къабыл этилиб, джангы «Республикан ёлчем биримлени» бири болуб джюрютюлюб башлагъанды, кесиде бир кублу дециметрге тенг болгъанды.
• 1879 джылда Мардала бла ауурлукъланы Халкъла арасы Комитети литрни бир кублу дециметрге тенг болгъанын къабыл этгенди, эмда аннга официал «l» символну бегитгенди.
• 1901 джыл ючюнчю мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференция литр нормал атмосфера басымда (760 гс.шк.мм) эмда сууну эм уллу тыкълыгъында температурасы (3,98 °C) болгъан 1 кг кирсиз сууду. Алай бла 1 литрни толулугъу 1,000028 дм³ болгъанды.
• 1964 джылда мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференцияда литр джангыдан бир кублу дециметрге (1 дм³) тенгди деген бегим алыннганды.
• 1979 джыл оналтынчы мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференцияда, литрни белгилеуде уллу латин «L» хайырланыугъа эркинлик берилгенди. Келгенде белгиледен бирин къоюб, бютеулейда бир белгиге кёчерге керек болгъанын билдирилгенди. Алай а андан арысында бу бегим унутулгъанды.

1 л = 10⁻³ м³ = 1 дм³ (кублу дециметр) = 10³ см³ (кублу сантиметр)

Литрден къуралгъан биримле — сантилитр (cl, Эресейде хайырланмагъанды), миллилитр (мл, ml), микролитр, декалитр (дал, dal) эмда гектолитр (ГЛ).

1 мл = 10⁻³ л = 10⁻⁶ м³ = 1 см³

1 дал = 10 л = 10⁻² м³

1 гектолитр = 100 л

Метрик болмагъан биримле