Бехистун Сына Жазуы

516 ж. жаздырған жазулар. Бехистун сына жазуы екі бөліктен тұрады: жоғарғы жағында көтеріліске шыққан дұшпандарын аяғына жығып тұрған Даридің бейнесі, оның айналасында және төменгі жағында көне парсы, элам, вавилон тілінде 14 қатар етіп жазылған жазулар бар. Қар, жаңбыр суынан қорғау үшін жартастың төменгі жағы шабылып, тік қашалған. *1837 ж. парсы қызметіндегі ағылшын офицері Генри Роулинсон арқанға байланып тұрып, 50 м биіктіктегі Бехистун сына жазуының көшірмесін алды. Сөйтіп сол уақытқа дейін сыры белгісіз болып келген сына жазуды басқа сына жазулармен салыстыра оқуға мүмкіндік туды.

• 1846 ж. Роулинсон Лондондағы Корольдік Азия қоғамына сына жазуды оқу кілтін тапсырды. Алайда, сына жазудағы әр белгінің бір сөз болып оқылуы, кейде әр түрлі мағына беруі ғалымдар арасында сенімсіздік туғызды. Француз елшісі Э. Боттаның Күйінжікте жүргізген қазбалары кезінде табылған қыш тақтаға жазылған сына жазу сөздіктері мен оқулықтары Бехистун сына жазуын оқуды жеңілдетті.
• Тек 1857 ж. Лондонда ағылшын ғалымдары Роулинсон мен У.Тальбот, неміс-француз ғалымы Ж. Опперт және ирландиялық Э. Хинкстің жаңадан табылған сына жазуларды бір-бірінен бөлек, бірақ бір мағынада оқуы таластың тоқтауына себеп болды. Бехистун сына жазуы тек парсы тарихының ескерткіші ғана емес, ол мыңдаған жылдар бойы сырын ішке бүккен сына жазуды оқуға мүмкіндік берген адамзат тарихындағы маңызы зор ескерткіш. Бехистун сына жазуында сақ тайпаларының құрылымы туралы құнды деректер сақталған.

Дарий I « Бехустин жазбалары» Қазақстан тарихы үшін аса маңызды ежелгі парсы деректерінің бірі де бірегейі болып табылады. Еңбекте Дарийдің билік басына келуә мен оның жүргізген саясатына , әсіресе сыртқы саясатына көп мән беріледі, әрі бізге қажетті тұсы- ТаяуШығыс пен Орталық Азия тұрғындарының орналасқан жерін, тайпаларының атауын тізбектеп көрсеткен, тарихи географиялық мәліметтерге толы дерек болып табылады.

 

Еңбек 5 тармақ(столбцы)тұрады; 1 тармақ- 96 кіші жарлық немесе хабарлама ,2 тармақ-98 кіші хабарлама, 3 тармақ-92 кіші хабарламалардан, 4 тармақ-92 кіші хабарлама, 5 тармақ-36 кіші хабарламадан тұрады. Еңбектің жазылу стилі; тарихи баяндау, хабарлау түріне сай келеді.

1 тармақтың 1-16 кіші хабарламаларда- Дарий өзінің шежіресіне тоқталады, әрі өзінің заңды түрде таққа отырғанын баяндайды.

17 хабарламада былай көрсетілген; «Говорит Дарий-царь; вот страны, которые достались мне по милости Аурамазды, над ними я – царь: Персия, Элам, Вавилония, Ассирия, Аравия, Египет, [страны] у моря, Спарда, Яуна, Мидия, Армения, Каппадокия, Парфия, Зранка, Харайва, Хорезм, Бактрия, Согдиана, Гайдара, Сақ, Сатагу, Харахвати, Мака – всего 23 страны»

Сақ - көшпелі тайпа бірлестігі, хаумаварга скифтерінің жері , деректе олардың тұрғылықты жерін Памир тауларының бөктерінде мекендейді деп көрсеткен.

5 тармақтың 20-30 кіші хабарламаларында былай көрсетілген, « Говорит Дарий-царь: затем я с войском отправился в Саку. Затем саки, которые носят остроконечную шапку[7], выступили, чтобы дать сражение. Когда я прибыл к водному рубежу[8], тогда на ту сторону его вместе со всем войском перешёл. Потом я наголову разбил одну часть саков, а другую захватил в плен <…> Вождя их по имени Скунха взяли в плен и привели ко мне. Тогда я другого сделал [их] вождём, как [на то] было моё желание. Затем страна стала моей.»

7 сілтемеде көрсетілген, Тиграхауда сақтары туралы баяндаған. Ахеменид империясының Орта Азиялық шекарасында орналасқан көрші мемлекет

8 сілтемеде – Сыр дария өзенін көрсеткен.

30—33 кіші хабраламаларда Дарий сақтарды бағындырып, оларға өз билігін жүргізгендігін хабарлайды.

Деректе бұл жазбаларды Дарий өзі жаздырғандығы туралы айтылады, демек онда баяндалған Дарий жорықтары ,әрі көршілес мемлекеттері туралы мәліметтер айтылған. Негізінен ел басшылығына, әрі саяси күреске көп көңіл бөлінген, субьектілік басымырақ. Деректе көрсетілген елдер туралы шынайы тарихи географиялық мәлімметтерге толы. Бастысы, сақ тайпалары туралы ежелгі жазба ескерткіштерінің , тарихи шығармалардың бірі. Ешбір сілтеме жоқ.

Деректі мағыналық құрылымына қарай 3-ке топтыруға болар еді; 1)Дарийдің шежіресі 2) Дарийдің жорықтары 3) Дарийдің ескертпелері

Қорыта келер болсақ, Бехустин жазбаларын оқып, саралай отырып, мынадай тоқтамға келуге болады. Сақтар - ежелгі өркениетке үлес қосушы, бәсекеге қабілетті мемлекеттік құрылымның нышандары бар тайпалар одағы болып табылады.

•  
  Бехистун кешеніндегі Геракл ескерткіші
•  
  Парфянским Митридата II және Парфянским Gotarzes II және Шейх Али хан Zangeneh тексті
•  
  Бехистун жартасы
•  
  Бехистун жазуларының мәтіндік көшірмесі
•  
  Сына жазуы және бүлінген бөліктер
•  
  Skvnkha - Қолға түскен Сақ көсемі Скунқа (скун - ержүрек)
•  
  Дарий І дің бейнесі
•  
  Дарий І қатарлы барлық адамдар кескіні
•  
  Бехистун тауы
•  
  Бехистун көлшігі

• Бехустин сына жазуларының толық мәтіні (Ағылшын тілінде)