Abdulla Qádiriy

Baǵban shańaraǵında tuwılǵan. Ákesi Qádirbaba (1820—1924) xan, bekler qolında sarbazlıq qılǵan, rus basqını waqtında (1865) Tashkent qorǵawında qatnasqan.Ákesi basınan ótken hádiyseler Abdulla Qádiriydiń birqansha shıǵarmaları, tiykarınan táriyxıy romanlardıń júzege shıǵıwında áhmiyetli ról oynaǵan. Abdulla Qádiriy musılman mektebinde (1904–1906), rus-tuzem mektebinde (1908–12), Abulqasım shayx medresesinde (1916–17) bilim aldı; Maskvadaǵı ádebiyat kursında (1925–26) oqıdı. Jaslıǵınan baslap áyyemgi Shıǵıs mádeniyatı hám ádebiyatı ruwxında tárbiyalanǵan; arab, parsı hám rus tillerin úyrengen. Jáhan ádebiyatın ıqlas penen oqıǵan.

Abdulla Qádiriydiń úlken miyrası elege shekem kitapxanalar qálbinen orın almaqta.

Shańaraǵı jarlı bolǵanlıǵı sebepli balalıǵınan mustaqıl túrde miynet qıla basladı, túrli kásiplerdı iyeledi, jergilikli sawdagerlerge kátiplik hám sawda boyınsha isenimli wákil boladı (1907–15). 1917-jıl Oktyabr mámleket awdarıspaǵınan soń Eski qala azıq-awqat komitetiniń xatkeri (1918), „Oziq ishlari“ gazetasınıń redaktorı (1919), Kásiplik shólkeminiń xatkeri (1920), „Mushtum“ jurnalınıń shólkemlestiriwshilerinen hám dúzetiwshi jámááti aǵzası (1923–26).

Abdulla Qádiriy dóretiwshilik dáwiriniń baslanıwı 1910-jıllardıń ortalarına tuwrı keledi.„Sadoi Turkiston“ gazetasınıń 1914-jıl 1-aprel sanında Abdulla Qádiriy qolı menen „Jańa meshit hám mektep“ atlı bas betli xabar basıladı. Bul bolajaq avtordıń baspa sózdegi dáslepki shıǵıwı edi. Aradan kóp ótpey, onıń „To'y“, „Ahvolimiz“, „Millatimga“, „Fikir aylagil“ sıyaqlı qosıqları, „Baxtsiz kuyov“ draması,„Juvonboz“ hikayası baspadan shıǵarıldı (1914—1915). Abdulla Qádiriy dóretiwshiliginiń dáslepki úlgileri bolǵan bul shıǵarmalar milletshilik, bilimlendiriw ruwxında jazılǵan bolıp, jadidshilik pikirleri menen suwǵarılǵan. Avtor onda xalıqtıń kúshsiz halatın kúyip sózleydi, milletti oyatıwǵa shaqıradı, pikirlewge shaqıradı. Abdulla Qádiriydiń „Uloqda“ hikayası (1916) dáslepki ásirler menen teńlestirip bolmaytuǵın dárejede joqarı bolıp, XX ásir tańındaǵı ózbek realistlik ádebiyatınıń shoqqısı, hikayanıń eń jaqsı úlgisi esaplanadı.

Abdulla Qádiriydiń 1917-jıl Oktyabr kóterilisinen keyingi iskerligi tiykarınan baspasóz benen baylanıslı bolǵan. Onıń 1919—1925-jıllar aralıǵında jazǵan maqalalar sanı 300 ge jaqın. Abdulla Qádiriydiń publisistik shıǵıwları áwele sol dáwirdiń tariyxıy hújjeti, zamannıń jılnamasi. 20-jıllar ortalarında jazılǵan „Kalvak Mahzumning xotira daftaridan“, „Toshpoʻlat tajang nima deydir?“ satiralıq gúrrińler túrkiminde jazıwshi kúlkisi „xarakter kúlkisi“ dárejesine kóterildi. Avtor bunda ómirindegi, adamlar tábiyatındaǵı arnawlı bir unamsız hádiyselerdi sap ideologiyalıq kóz qarastan qarap, hárdayım birjaqlama qaralaw, pash etiw jolınan barmay, xarakter hám hádiselerden juwmaq shıǵarıp, quramalılıǵı, qarama-qarsılıqları menen kórsetiwge batıl qádem taslaydı.

Abdulla Qádiriy kebiro hákimiyatınıń dáslepki jıllarında qızǵın jurnalistlik iskerligi menen bir qatar ózbek ádebiyatındaǵı birinshi roman – „Oʻtkan kunlar“dı jaratadı (1919—1920). Romannan bir qatar 1922-jıl „Inqilob“ jurnalında járiyalandı. 1924—1926-jılları hár bir bólimi bólek kitap halında basıldı . „Oʻtkan kunlar“ jaratılǵan dáwir ózbek xalqı ushın millettiń erki, azatlıǵı, mustaqıllıǵı, jáhándegi ornı máselesi ómir hám ólim áhmiyetine iyelik etiw edi. Abdulla Qádiriy aymaǵımız watanpárwár oqımıslıları qatarında turıp ana jurttıń, millettiń táǵdiri ústinde jigerli túrde qayǵırdı, ózinshe úmit jolın izledi. Áweli ol bolsheviklerdiń jalǵan wádelerine isendi, biraq áwel bul wádeler qaǵazda qalıp ketip atırǵanlıǵın, jawız koloniya sıyasatı mánis-itibari menen ózgermey qalıp atırǵanlıǵı, eki júzlilik tús alıp atırǵanlıǵın, el arasında buzǵınshılıq, pitne, klassiy-ideologiyalıq kek háwij alıp, biradar kúshlik urısı baslanıp ketkenligin, biyshara xalıq bul qanlı sıyasattıń qurbanı bolıp atırǵanın óz kózi menen kóredi. Tiykarınan, Qoqan tolıq huqıqlılıqtıń tar-mar etiliwi kóplegen húr pikirli oqımıslı adamlar qatarı Abdulla Qádiriydiń qálbin lárzege saldı. Ádep „Oʻtkan kunlar“ romanı arqalı xalıqtıń milliy pikirlewin oyatpaqshı boldı, „táriyxımızdıń eń kir, qara kúnleri“ – jurttı koloniya bálesine giriptar etken keyingi „xan zamanları“ – XIX ásır ortasındaǵı qorqınıshlı tariyxıy waqıyalar haqqında sóz ashıp, bul ayanıshlı haqıyqattan xalıqqa sabaq bermekshi boldı.

„Ótkan kunlar“ romanınıń mánis mazmun sheńberi júda keń. Onda hár qıylı insanıy taqdirler, sociallıq-sıyasıy, ruwxıy-etikalıq, shańaraqqa tiyisli mashqalalar qálemge alınǵan. Biraq olar arasında jurttıń,millettiń taǵdiri, mustaqıllıǵı máselesi ayrıqsha ajıralıp turadı. Soǵan kóre el-jurtınıń mustaqıllıǵı, birligi máselesi romannıń tiykarın shólkemlestiredi. Shıǵarmanıń bas qaharmanları Atabek hám Yusufbek hajılar usı jurt ǵárezsizligi, parawanlıǵı, tınısh-tatıwlıǵı jolında ómirin, janın tikken pidayı insanlar edi. „Oʻtkan kunlar“ romanında úlken ham tınıq ayna, onda ózbek milletiniń belgili táriyxıy sharayatı, jaǵdaydaǵı turmısı, úrp-ádetleri, ruwxıy-mánawiy dúnyası, boy-básti, kelbeti keń kólemde anıq-ayan gewdelengen. „Oʻtkan kunlar“, bir qarawda, dásturiy ıshqı dástanların elesletedi. Onda Atabek penen Gúmistiń muhabbat ápsanaları, qayǵısı júda úlken qábilet penen súwretlengen. Shıǵarmada ıshqı ápsanaları kitapxandı tınıshsızlıqqa saladı, Atabek penen Gúmistiń gozzal baxtın wayran etken belgiler insandı tereń oyǵa toltıradı. Avtor ashıqlardıń muhabbat ápsanaları tiykarında belgili táriyxıy dáwirdi – Túrkistannıń rus basqını dáwirindegi awhalı, qara kúnlerdi kóz aldımızda sáwlelendiredi. Qádiriy muhabbat ápsanaları kórinisinde úlkeniń tutqınlıqqa túsiwdiń bas sebebi nadanlıq, qalaqlıq hám óz ara ishki kelispewshilikler degen pikirdi oǵada ustalıq penen aytadı. Eger romanda avtor shaxs xarakteri hám taǵdirin ortalıq, shárayat, sociallıq mashqala menen bekkem baylanısta súwret hám analiz etse-de, insan shaxsınıń ortalıq hám shárayatına baylanıslı bolmaǵan tuwma, sırlı-tilsimli ájayıp dialektlerge de itibardı tartadı. Bul tárepten bir shańaraq, birdey sharayatta tuwılıp er jetken dáreje-xarakter, súwret hám kelbet kórinisinen eki álem – ajapa-sińli Zaynab hám Xoshriybibi obrazlarınıń tolqını oǵada ibratlı bolıp tabıladı. Biri boysınıwshı, tıńlawshı, gileń ózgeler pikiri menen jumıs kóredi; ekinshisi bolsa ózine isenimli, ǵarezsiz, óz baxtı hám taǵdiri ushın aktiv gúres júrgizedi. Jazıwshı bul eki shaxs xarakterine mas tuwma belgilerdi túsindirme beriw menen sheklenbeydi, bunday belgilerdiń sol gey birewler, qalaberse, ózgeler taǵdirine kórsetetuǵın tásiri, jaman aqibetlerin de bildiredi. Ózin basqalar ıqtıyarına tapsırıp qoyǵan Zaynab sol hálsizligi sebepli óz baxtınan keship ǵana qalmay, jáne hálsizligi sebepli ózgeler gıjaq beriwshisi arqasında erksiz jınayatqa qol uradı – Gúmiske uwlı zat beredi. Ǵarezsizlik, batırlılıq – jaqsı páziylet, biraq oǵan menmenlik aralassa bálege aylanıwı múmkin. Xushriybibi óz baxtı ushın gúresedi; jeke mápleri jolında hesh nárseden qaytpaydı; birewlerdiń kóz jasları esabına, ózgelerdiń baxtıqaralıǵı ornına óz baxtın tikleydi. Romandaǵı Ózbek ayım obrazı da asa tábiyiy hám gozzal kelbetlerden biri bolıp esaplanadı. Tolıq pispegen dán tábiyat bul hayal balası Atabek, qalaberse kelinleri – Gúmis, Zaynab taǵdirleriniń shiyelenisip ketiwi, aqırǵı baxıtsızlıqqa júz tutınıwda bas baslawshı ekeni ayan. Biraq hár qansha gúnahkar bolmasın, oǵada iymenshek avtor onı keskin qaralawǵa tili barmaydı. Ne bolǵanda da, Ózbek ayım, báribir ana… Usı waqıtta rastgóy, realist jazıwshı ananıń shala, ańqaw háreketlerinen, tabiyattaǵı ayrım kemshiliklerinen kóz jumıp kete almaydı. Buǵan baylanıslı avtorǵa qalqana yumor mas keledi. Bul obraz suwreti bastan-ayaq ájep hám astarlı sóylew-astarlı sózlerge de ardaq mehirge tolı yumor menen toltırılǵan.Qullas, „Oʻtkan kunlar“ romanı toqıma turmıslıq kásip etiwi hám tariyxıy waqıyalarǵa muwapıqlıǵı tárepinen de sáwlelengen pútinligi hám tilindegi gozzallıǵı tárepinen de ózbek ádebiyatı ǵaziynesindegi eń jaqsı ǵaziyneler qatarınan orın alǵan bolıp tabıladı . „Oʻtkan kunlar“ ózbek ádebiyatında dáslepki roman bolıwınıń ózi menen aq ilgeri basılǵan úlken qádem edi. Ol jaǵdayda realizmniń tiykarǵı principleri joqarı kórkem dárejede ámelge asırıldı. Roman, ulıwma, ózbek ádebiyatında jetik realizmge tiykar salıwshılıq rólin oynadı.

Abdulla Qádiriy ekinshi iri shıǵarması „Mehrobdan chayon“ 1928-jıl fevralda jazıp tamamlaydı. Roman 1929-jıl Samarqandta basılıp shıqtı. Eger bul roman teması da XIX ádebiyat hádiyseleri – „xan zamanları“ dáwirindegi óz basımshalıqlardı kórsetiwge qaratılǵan bolsa da, ol jaǵdayda roman jazılǵan dáwir sezimi kúshli. Shıǵarmanı „Mehrobdan chayon“ dep ataw, oqımıslı ulamalardı qaharman etip tańlawdan ullı muqaddes dárgay – sıyınıw ornınan shıqqan, sol dárgayǵa ılayıqsız eki júzli, jalatay, tómen gey birewlerge, kórealmawshılıq, biyǵarez adamlarǵa belgi bolıp tabıladı. Romanda Anvar menen Ranonıń muhabbat ápsanaları, kewil sezimleri shayır sıyaqlı jırlanǵan. Maktepshi Solih mahdumnıń yumorlıq obrazı ádebiyattanıw iliminde jazıwshınıń saldamlı jetiskenligi, jańa ashılıwları retinde tán alınǵan.

Abdulla Qádiriydiń tariyxıy romanları 20 -jıllardaǵı jańa ózbek ádebiyatı aldında turǵan quramalı ideologik-kórkem mashqalalardıń júdá kóbin sheship berip, kórkem ádebiyatqa baylanıslı rawajlanıwdıń tezleniwine xızmet etedi. Keyin ózbek ádebiyatınıń ataqlı wákilleri qatarına kóterilgen Aybek, Ǵafur Ǵulom, Abdulla Qahhar Abdulla Qádiriy dóretiwshiliginiń úlken tásiri astında jetik jazıwshı bolıp jetisti. Jazıwshınıń „Mehrobdan chayon“daǵı realistlik uqıbı Sawaplı maxdum obrazında júdá jaqtı kórinetuǵın bolǵan. Romanda avtor jeńil házil, házil-dálkek, kúlki-yumor, ósek, astarlı sóylew-astarlı sóz, satira arqalı maxdum tábiyatına tán „maqtap bolmaytuǵın“ ayrıqshalıqlardı tolıq kórsetedi. Bunday ayrıqshalıqlardıń ishki hám sırtqı social túbirlerin de ashadı. Usı waqıtta mahdumnıń „hamme kemshiliklerin juwıp ketetuǵın“ pazıyletin de aytıp ótedi: „ne bolǵanda da maxdum óz dáwiriniń eń aldınǵı alımlarınan, Qoqan ayırımlarınıń sawatlı adam bolıwlarına baslawshı ustazlardan“. Romandaǵı Nur shashıwshı menen Rano obrazları, bir qarawda, romantik qaharmanlarday tásirler beredi. Bárkámallıq - aqıl -ziyreklik, dosqa, muhabbatqa sadıqlıq, erk, ádalat jolındaǵı ǵayratlılıq bapta olar ańız, dástan qaharmanların yadqa saladı. Ishqıy oy-pikirler bapta bul eki jas júdá erkin, aralarındaǵı gáp-sóz bir shekem kitabiy, shayırana… Máselege dıqqat penen qaralsa, Nur shashıwshı hám Ranodaǵı ayrıqsha, kitabiy kóringen páziyletler, olardıń „ózgeshe“ minez-qulqları logikalıq jaqtan hám psixik tárepten tiykarlanǵan. Olar mektep kórgen, jaqsı tárbiya, tereń bilim alǵan, Shıǵıstıń joqarı mádeniyatı, gumanistlik ideyaların ózleri ushın shın ıqtıqat, bas maqset etip alǵan adamlar bolıp tabıladı. Avtor dóretpe personajları táǵdiri menen baylanıslı halda zárúrli tariyxıy hádiyseler, shaxslar, hádiyseler haqqında da maǵlıwmat beredi. Sawaplı maxdumnıń keshirmesi, ata-babaları táǵdiri sıltawında keltirilgen Ámir Umarxannıń tutqın hayalı tuwrısındaǵı gúrriń, aqsha jumısları ushın jábir kórgen Sayıdxan, molla Sıddıq hám Mominjanlardıń ashshı táǵdiri, Ilayarxon tariyxı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar, Og'acha ayım hádiyseleri, xan háremi, hayalları, orda daǵı qullar haqqındaǵı anıq maǵlıwmatlar shıǵarmada salmaqlı orın tutadı. Olar menen tanısqanda hújjetli-tariyxıy, publitsistik dóretpe oqıtıp atırǵanday bolasız. Jazıwshı geyde qaharmanları tábiyatın, atap aytqanda háremdegi qızlar baxıtsızlıǵın házil-dálkek, oyın-kúlki arqalı ashıp beredi. Biraq bul kúlkili bolıp kóringen hádiyseler ornında saldamlı insanıy drama hám shápátsiz haqıyqat jatadı. Qullası, „Mehrobdon Chayon“ turmıs haqıyqatın „bórttirmey hám kemeyttirmey“óz jaǵdayında barlıq qırları, tawlanıwları menen gewdelendirgen, xarakterler álemin, ruwxıylıǵın ayrıqsha sesler uyǵınlıqlar, boyawlar járdeminde jańalıq ashıp bergen uqsawı joq kórkem ótmishten qalǵan estelik bolıp tabıladı.

Abdulla Qádiriydiń tariyxıy romanları 20 -jıllardaǵı jańa ózbek ádebiyatı aldında turǵan quramalı ideologik-kórkem mashqalalardıń júdá kóbin sheship berip, kórkem ádebiyatqa baylanıslı rawajlanıwdıń tezleniwine xızmet etedi. Keyin ózbek ádebiyatınıń ataqlı wákilleri qatarına kóterilgen Aybek, Ǵafur Ǵulam, Abdulla Qahhar Abdulla Qádiriy dóretiwshiliginiń úlken tásiri astında jetik jazıwshı bolıp jetisedi. Abdulla Qádiriy dóretiwshiliginiń milliy ádebiyatlarǵa tásirin tájik, turkmen, qazaq hám qırǵız ádebiyatınıń Sadriddin Ayniy, M. Avezov, X. Deryayev, Shıńǵıs Aytmatov sıyaqlı iri wákilleri de qayta -qayta atap kórsetilgen. Nemis ádebiyatshı qánigeleri N.Tún, I. Baddauf, amerikalıq izertlewshilerdiń E. Olvort, Xristofor Murfi, tiykarı Iranlıq amerika alımı Eden Nabi Abdulla Qádiriy dóretiwshiligi boyınsha saldamlı jumıslar etken. Abdulla Qádiriy dóretiwshiligi tereń mazmunlı ózine tartatuǵın hám ayqın formada ańlatpa ete alıw, turmıstan iri hám salmaqlı waqıyalardı suwret ushın tańlay alıw, turmıstaǵı dramatik jaǵdaylarǵa itibar, formanıń ıqshamlıǵı hám úlken prozada artıqshalıqlardan erkin ańlatpanıń ústinligi, sózdiń mániske sáykesligi hám jaqtılıǵı, hámmeden de áhmiyetlisi - kisiler xarakterindegi zárúrli ayrıqshalıqlardı kóre alıw hám suwret ete biliw jas áwlad ushın mudamı ibrat úlgisi bolıp kelip atır. Aybek aytqanı sıyaqlı, „O'tkan kún“ romanında jazıwshı til ústinde úlken uqıp kórsetedi. Romannıń tili rasında bay, boyawlı, ápiwayı, ańlatpa kúshi zor, jámiyetke ańǵarıwshılıq bir til bolıp tabıladı. Ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tiliniń qáliplesiwinde bul miynettiń roli, shubhasız, úlken. Abdulla Qádiriy jas kórkem ádebiyatqa baylanıslı áwladtı mudamı jáhán realistlik ádebiyatınan úyreniwge shaqırar, ózi de jáhán klassikların oqıw etiw hám olardıń dóretpelerin ózbekshege awdarmalaw processinde realizm ustalarınan oqıp -úyrenip baratuǵın edi. Avtor óz kásibi haqqında toqtalıp sonday degen edi: „Jazıwshılıqta bir nızam bar: hámmeden ilgeri mánis, odan keyin sol mánisti ańlatpa qılıw ushın sóz qurıw, sózine emes, artistona, yaǵnıy sonday sóz, aytajaq bolǵan pikirińizdiń ańlatpası ushın ǵana arnawlı jaratılǵan bolıp, jasalma bolmaytın. Mine sol shártn atqarıp, bul tárepten támiyin etilgen soń, basqa máselelerge ótiwge haq alǵan bolasań…“.

Abdulla Qádiriy 30-jıllardaǵı quramalı sharayatta da dóretiwshiligin dawam ettirdi. 1934-jıl awıl turmısınan „Obid ketmon“ qıssasın jazdı. Shıǵarmadaǵı Obid obrazı ózbek ádebiyatındaǵı kem ushraytuǵın hádiyse. Onı ózbek xalqınıń miynet, dıyxanshılıq mádeniyatı baptaǵı jetikligi tımsalı, dew múmkin. Jazıwshı bul obraz súwretinde sol dáwirde ádet kórinisine kirgen tar „sinfiylik“ sheńberinde talay shetke shıǵıp, ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı ardaqlaw jolınan baradı; qalıs turıp awıl xojalıǵın jámáátlestiriw háreketiniń bir qansha táreplerin shın kórsetdi; ishki mashqala-qarama-qarsılıqlardı ashıp berdi, kolxoz basqarıw principi aqır-áqıbette adamlardaǵı ǵayrattı, jeke iyelik, mápdarlıq sezimin sóndirgenligin ayttı. Qádiriydiń usı qıssasın ózbek ádebiyatındaǵı birinshi „islep shıǵarıw“ qıssası, Obidti bolsa birinshi isbilermen adam obrazı dew múmkin. Abdulla Qádiriy bul orında ekonomika, xojalıq máseleleriniń bilgiri, izertlewshisi retinde de kórinedi; dóretpe bas qaharmanınıń xarakteri, psixik álemi tiykarlanıp miynette, xojalıq jumıslarında ashıladı.

Abdulla Qádiriy tapqır filolog, zeberdes awdarmashı retinde de úlken jumıslar etti. Ol tatar fizikalıq alımı Abdulla Shunosıydıń „Fizika“ (1928), Gogoldıń „Úyleniw“ (1935), Anton Chexovtıń „Olchazor“ (1936 ) dóretpelerin ózbekshege awdarma etedi. Qazanda basılǵan „Tolıq orıssha -ózbekshe sózlik“ti (1934) dúziwde qatnasqan.

Abdulla Qádiriy dóretpeleri, ásirese romanları, jáhán kóleminde tez tarqaldı. „O'tkan kún“ Azerbayjan tilinde 1928-jılda, „Mehrobdan chayon“ tájik tilinde 1935-jılda, „Obid ketmon“ orıs tilinde 1935-jılda baspa etildi. Sonnan berli bul dóretpeler orıs, qazaq, uyg'ır, tatar, arab, italyan, ingliz, nemis hám basqa tillerde qayta-qayta baspa etilip kiyatır.

Abdulla Qádiriydiń 44 jıllıq ómiri, 20 jıllıq social hám dóretiwshilik iskerlik dáwiri keskin gúresler, gúzetiwler ishinde ótti. Haqıyqatshıl avtor kebiro dáwiri haqqındaǵı shıǵarmalarında, publisistikasında kebiro waqıyalarına tán qarama-qarsılıqlardı, siyasattaǵı qáte hám kemshiliklerdi qalıs turıp kórsetiwge tıyanaqlı etdi. Biraq onıń bul urınısları izbe-iz uziliske ushray basladı. 1926 -jıl „Mushtum“de basılǵan „Jıyındı gápler“ qosıgındaǵı sın kózqarastan oy-pikirleri ushın „hákisli háreket etkenlik“de ayplanıp tutqınǵa alınadı, túrli ayıplar menen sudlanadı. Sudta ol mártlershe turıp óz abıroyın qorǵaydı. „Obid ketmon“ qıssası da kebiro ideologiyashılarına maqul kelmeydi, keskin sın pikirge ushraydı ; „ideologik buzılıwlar hám qáteler“ ge tolıq, „siyasıy tutrıqsız“ dóretpe retinde bahalanadı. Jazıwshınıń tariyxıy romanlarınıń bolsa tiykarǵı teması - millet táǵdiri, birligi, el-jurt qayǵısı, ǵárezsizligi, shaxs erki, social ádalat ushın gúres ideyaları menen keltirilgenligi sebepli de húkimran ideologiyaǵa qarsı dóretpeler bolıp shıqtı. Millet ruwhın jaqtı sáwlelendirgen, xalıqtıń, ózge millet kıtapxanlarınıń ardaqlı dóretpelerine aynalǵan bul romanlar kebiro dáwiri siyasatı ushın zıyanlı kitaplar retinde jiyi-jiyi qaralandı. 30 -jıllar ortalarına kelip, bul qáweterli kampaniya pátine shıqtı. Ǵofir Ǵulom, Abdulla Qahhor, Uyqas sıyaqlı shákirtleriniń " donos" lari artınan Abdulla Qádiriy 1937-jıl 31-dekabr kúni tutıldı. 9 aylıq tutqınǵa alıp soraw-tergew, qıynaq, xorlıqtan keyin Sholpan, Fitrat sıyaqlı másláhatlesleri menen birge ólimge húkim etiledi. Qádiriy qamaqqa alınǵannan keyin, dóretpeleri „qáwipli“ sanalıp otta jaǵıldı, kitapxanalardan joǵatıldi, olardı oqıw qadaǵalandı.

 

Abdulla Qádiriy Alisher Nawayı atındaǵı Ózbekstan Respublikası Mámleket sıylıǵı (1991), „Ǵárezsizlik“ ordeni menen sıylıqlanadı (1994). Abdulla Qádiriy atındaǵı Ózbekstan Respublikası Mámleket sıylıǵı shólkemlestirilgen. Tashkent Mámleket Mádeniyat institutına, Tashkenttegi mádeniyat hám dem alıw baǵına, respublikanıń túrli qalaları kóshelerine, respublikamızdaǵı kóplegen mádeniyat mákemelerine onıń atı berilgen. „O'tkan kún“ hám „Mehrobdan chayon“ romanları tiykarında kinofilmler (1969, 1996, 1973) hám kóp seriyalı telefilmler jaratılǵan. Shańaraqlarda perzent tuwılsa, Abdulla Qadiriy romanları qaharmanları atların qoyıw ádet bolǵan. Eń áhmiyetlisi, Abdulla Qádiriy, onıń turmısı, dóretiwshiligi haqqındaǵı bar haqıyqattı aytıw, jazıw, dóretpelerin túp jaǵdayında „dúzetiwsiz“ baspadan shıǵarıw ushın jol ashılǵan.

Abdulla Qádiriydiń aqlıǵı Xandamir tárepinen berilgen apellyatciya shaǵımı kórip shıǵılıp, 1926-jıl 16-iyun kúni „Yigʻindi gaplar“ atlı maqalası ushın qoyılǵan ayıplaw Ózbekstan Respublikası Joqarı sudınıń Jınayat jumısları boyınsha sudlaw komissiyası sheshimi menen alıp taslandı hám ol aqlandi.

• Abdulla Qádiriy. Tolıq dóretpeler kompleksi, 1-bet. Qosıqlar. Gúrriń hám ocherkler. Hajviyalar. T.: Fan, 1995.
• Abdulla Qadiriy. Oʻtgan kunlar. Mehrobdan chayon (romanlar). T., 1992

• Oybek, Asarlar [19 jildli], 16-jild (Abdulla Qodiriyning ijodiy yoʻli), T., 1979; Qodiriy H., Otam haqida, T., 1983; Abdulla Qodiriy zamondoshlari xotirasida, T., 1988; Boqiy N., Qatlnoma, T., 1992; Qoʻshjonov M., Oʻzbekning oʻzligi, T., 1994; Normatov U., Qodiriy bogʻi, T., 1995; Normatov U., „Oʻtgan kunlar“ hayrati, T., 1996. Umarali Normatov, Bahodir Karimov.
• Qoʻshjonov M. Abdulla Qodiriyning tasvirlash sanʼati. T.: Fan, 1966.
• Qoʻshjonov M. Oʻzbekning oʻzligi. T., 1994.
• Mirzaev I. Abdulla Qodiriyning ijodiy evolyutsiyasi. T.: Fan, 1977.
• Qodiriy H. Otam haqida. T., 1983.
• Normatov U. Qodiriy bogʻi. T., 1995.
• Karimov B. 20 asr oʻzbek adabiyotshunosligida talqin muammosi (Qodiriyshunoslik misolida). FFD dissertatsiyasi, T., 2002