აზო

"მოქცევაი ქართლისაის" თანახმად, აზო არიან-ქართლის მეფის შვილი იყო. მას თავისი მამის ქვეყნიდან, ქართველების პირვანდელი სამშობლოდან, წამოუყვანია 18 სახლი (გვარი) და დაუსახლებია მცხეთაში და მის მიდამოებში. ასე წარმოქმნილა ქართლის სამეფო, რომლის პირველი მეფე თვითონ აზო/ აზონი გამხდარა. ლეონტი მროველის "ცხოვრება ქართველთა მეფეთას" მიხედვით, აზონი ბერძენია, ქართველთა მტერი. ალექსანდრე მაკედონელს მმართველად დაუყენებია მცხეთაში. ქართველები ფარნავაზ მცხეთელისა და ეგრისის ერისთავ ქუჯის წინამძღოლობით ასჯანყებიან აზონს. სამშობლო ბერძენთა უღლისაგან გაუთავისუფლებიათ, დაუარსებიათ ქართლის სამეფო და პირველ მეფედ ფარნავაზი დაუსვამთ.

 

ელინისტურ ხანაში აღმოსავლეთ მცირე აზიის არაერთ სამეფო-სამთავროს (პონტოს, სომხეთის, კაბადოკიის) მმართველ დინასტიას თავისი თავი აქემენიდური ხანის ირანის მმართველი დინასტიიდან გამოჰყავდა. ამისდაკვალად იბერიაშიც, ჩანს, გავრცელებული ყოფილა ვერსია იბერთა მმართველი სამეფო სახლის წარმომავლობის შესახებ აქემენიდთა დინასტიის უკანასკნელი მეფის დარიოს III-ის (ძვ. წ. IV ს. დასასრული; მეფე, რომელიც ეძებდა ალექსანდრე მაკედონელს) სატრაპ მითრიდატესაგან, რომელიც თითქოს ალექსანდრე მაკედონელს დაუნიშნავს მმართველად კავკასიაში მოსახლე იბერებისათვის. ამის შესახებ გადმოცემა დაცული აქვს ძველ სომეხ ისტორიკოსს მოსე ხორენელს, რომელიც, ამასთანავე, აღნიშნულ მითრიდატეში პონტოს სამეფოს დამაარსებელ მითრიდატეს (337–302) გულისხმობს. ლეგენდარული ცნობა ალექსანდრე მაკედონელის მიერ ქართლის მმართველად თავისი სარდლის დანიშვნის შესახებ დაცულია აგრეთვე ძველ ქართულ წყაროებში. “მოქცევაჲ ქართლისაჲს” საისტორიო ქრონიკაში ნათქვამია, რომ, როდესაც ალექსანდრე მაკედონელმა ქართლი დაიპყრო (ცნობა ლეგენდარულია; სინამდვილეში ალექსანდრე მაკედონელს ქართლი არ დაულაშქრავს), მან აქ მმართველად დატოვა “არიან-ქართლის მეფის ძე აზო”. ეს აზო წავიდა თავის სამშობლო არიან-ქართლში და იქიდან მოიყვანა მრავალი “სახლი” (ე. ი. გვარი) თანამემამულეთა, აგრეთვე კერპები გაცი და გა. ამავე ქრონიკაში ნათქვამია, რომ ჩვენ, ქართველნი, მემკვიდრენი ვართო ამ არიან-ქართლიდან გადმოსახლებულებისა. ძველი ქართლის კერპების აღწერისას, რომლებიც არმაზის მთაზე იდგნენ, ქართლის გამაქრისტიანებელი ნინო გაცისა და გას კერპებზე ამბობს: “რომელნი – იგი ღმრთად ჰქონდეს მამათა თქუენთა არიან ქართლით”. მეფე მირიანი მიმართავს რა იმავე ნინოს, გაცსა და გას უწოდებს: “ძუელნი ღმერთნი მამათა ჩუენთანი”. მაშასადამე, ქართლის მოსახლეობა თავის უშუალო წინაპრებად (“მამებად”) განიხილავდა სწორედ აზოს მიერ არიან-ქართლიდან მოყვანილ ხალხს. ამრიგად, “მოქცევაჲ ქართლისაჲს” მიხედვით, არა მარტო ქართველთა (უფრო ზუსტად: ქართლელთა) მმართველნი, არამედ საერთოდ ქართველნი (ქართები) გადმოსახლებულან არიან-ქართლიდან ალექსანდრე მაკედონელის დროს. ბევრი მკვლევარი დაინტერესებულა საკითხით, თუ რა შეიძლება იგულისხმებოდეს “არიან-ქართლში”. არსებობს მისი ახსნის მრავალი ცდა, მაგრამ ეს საკითხი ჯერჯერობით გადაჭრილი მაინც არ არის.

 

მოსე ხორენელის თხზულებაში ჩვენ გვაქვს გამოძახილი გადმოცემისა ქართველების ერთი ნაწილის გადმოსახლების შესახებ შიდა ქართლში ამ შემთხვევაშიაც მოსე ხორენელის ტექსტი უდგება „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“-ს მატიანის ტიპს.

მაგრამ ამის გვერდით მოსე ხორენელის თხზულებაში ჩვენ გვაქვს ორი დაცილება იმ ცნობებიდან, რომელსაც შეიცავს „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“-ს ჩვენს დრომდე მოღწეული რედაქცია:

1. მოსე ხორენელის უფრო არქაული ხასიათის ცნობების მიხედვით ქართველთა ეს გადმოსახლება მომხდარა არა ალექსანდრე მაკედონელის დროს (– როგორც ამას გადმოგვცემს „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“-ს ჩვენ დრომდე მოღწეული რედაქცია), არამედ უფრო ადრე, ნაბუქოდონოსორის დროს.
2. მოსე ხორენელის ცნობით სახელი მმართველისა, რომელიც დაადგინა ალექსანდრე მაკედონელმა იბერიაში, იყო არა აზოჲ (როგორც ამას გადმოგვცემს „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“-ს ჩვენ დრომდე მოღწეული რედაქცია), არამედ მიჰრდატ.

ეს დაცილება გვიჩვენებს რომ მოსე ხორენელის პირველწყარო თუმცა იმავე ტიპის ძეგლი ყოფილა, რომელსაც წარმოადგენს „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“-ს მატიანე, მაგრამ განსხვავებულ რედაქციას წარმოადგენდა.

აქ საჭიროა აღვნიშნოთ ამასთან შემდეგიც: რომ უძველეს ქართულ ისტორიოგრაფიაში ორი გადმოცემა არსებულა ქართველთა გადმოსახლების შესახებ, და რომ ერთი გადმოცემა ამ გადმოსახლებას მიაკუთვნებდა ნაბუქოდონოსორის ხანას, ხოლო მეორე გადმოცემა – ალექსანდრე მაკედონელის ხანას, ამის შესახებ დაცულია უწყება ჩვენ დრომდე მოღწეულ ქართულ წყაროებშიაც.

ასე, არსენი მეტაფრასტის თხზულებაში ( – როგორც ჩანს, აბიათარის მატიანიდან არის დამოკიდებული) – აღნიშნულია, რომ უფრო ადრე, ვიდრე აზოვე გადმოიყვანდა არიან-ქართლიდან ქართულ მოსახლეობას, ქართლში დაესახლნენო „ნათესავნი ქალდეველთაგანნი“. „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“-ს მატიანეშიაც აღნიშნულია ანალოგიური ცნობა, რომ ქართლს დაეშენნენო „ნათესავნი მბრძოლნი — ქალდეველთაგან გამოსხმულნი ჰონნი“ (sic). მართალია, არსენ მეტაფრასტის ტექსტის ჩვენებით და „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“-ს მატიანის არსებული რედაქციის ჩვენებით – ეს ვითომც მომხდარა იმავე ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში ( – თუმცაღა აზოჲს გადმოსახლების უწინარეს); მაგრამ ლეონტი მროველს დაცული აქვს ამავე გადმოცემის მეორე ვერსია ( – სხვაგვარი ინტერპრეტაციით) და იგი ამ ამბავს ნაბუქოდონოსორის ხანას მიაკუთვნებს.

ასევე განსხვავებული ტრადიცია არსებულა იბერიის მმართველის შესახებ, რომელიც, გადმოცემით, დადგენილ იქნა ალექსანდრე მაკედონელის დროს. ამის შესახებ აქ განხილულ ძეგლებში სამი განსხვავებული გადმოცემაა წარმოდგენილი: ერთი – „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“-ს მატიანისა და არსენ მეტაფრასტისა ( – ამასვე უდგებოდა, ჩანს, აბიათარის მატიანეც); მეორე – ლეონტი მროველისა; მესამე –მოსე ხორენელის პირველწყაროსი. თვითონ სახელიც ამ მმართველისა სხვადასხვა სახით დაუცავს ტრადიციას:აზოჲ (=აზოვე || *აზუე, აზოვენ || *აზუენ, აზოელ, აზონ) და მიჰრდატ.

აზოს წარმომავლობასთან დაკავშირებით საერთო აზრი არ არსებობს ქართულ საისტორიო წყაროებში.

არიან-ქართლის მეფე ძვ. წ. IV-III სს. მიჯნაზე. მის დროს ბერძნები ცდილობდნენ ინდოეთისაკენ მიმავალი ტრანსკავკასიური სამდინარო მარშრუტის ამოქმედებას. თრაკია-მაკედონიის მეფე ლისიმაქე მხარს უჭერს კოლხეთის სანაპირო ზოლის ბერძნულ პოლისებს კოლხი სკეპტუხების (მთავრების) წინააღმდეგ ბრძოლაში. და ამით ხელთ იგდებს მარშრუტის დასაწყისს. შემდეგ ლისიმაქე დაეხმარება აზოსაც, რომლის სამფლობელოც ზღვაზე გადიოდა (კლარჯეთი), და მას მცხეთაში და მთელ ქართლზე გააბატონებს. ამრიგად, მტკვრის ხეობის დიდი ნაწილი უკვე მაკედონიის მეფის ხელშია. ფარნავაზი და მცხეთელი სეფეწულები სირიის მაკედონელ მეფეს, სელევკს უკავშირდებიან. მასაც სურდა აღნიშნული მარშრუტის ხელში ჩაგდება – ეს ხომ, ფაქტობრივად, უდრიდა მონოპოლიას ევროპისთვის სანელებლების მიწოდებაზე.

ფარნავაზი გაიმარჯვებს. აზო ბრძოლაში დაიღუპება. მისი ჩამომავალი ბაგადატი (ბაგრატი), სავარაუდოა, რომ ბაგრატიონთა ფეოდალური დინასტიის ფუძემდებელია.

აზოს შესახებ მოგვითხრობს ქართული წერილობით ძეგლები – „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“ და „ქართლის ცხოვრება“. ამ უკანასკნელი მიხედვით, აზო მაკედონელია და ალექსანდრეს სარდალი.

• მოქცევაჲ ქართლისაჲს მიხედვით ის არიან-ქართლის მეფის ძეა

• ქართლის ცხოვრების მიხედვით ის იყო რომაელი იარედოსის ძე

• ვახუშტი ბატონიშვილი მას მაკედონელ მთავარ იარედის ძედ წარმოგვიდგენს

• თეიმურაზ ბატონიშვილი მას ალექსანდრე მაკედონელის ერთ-ერთი მთავრის — არიანეს ძედ წარმოგვიდგენს

 

კავკასიაში და მათ შორის ქართლში, ქართული წყაროების თანახმად, რომელსაც არცერთი უცხო წყარო არ ეწინააღმდეგება, არ იყვნენ მეფეები. ქართლს ისევე როგორც სხვა კუთხეებს მართავდნენ მამასახლისები. მამასახლისობა ეს იყო შთამომავლობითი უფლება რეგიონის მართვაზე. ქართლის შემთხვევაში მას მართავდა მცხეთის მამასახლისი. მცხეთელი მამასახლისებიდან დღესდღეობით ცნობილია მხოლოდ ორი: მცხეთოსი ვინც დააფუძნა მცხეთის მამასახლისობა და უკანასკნელი — სამარა (ფარნავაზ მეფის ბიძა), რომელიც მოიკლა ალექსანდრე მაკედონელის ლაშქართან უთანასწორო ბრძოლაში.

იქედან გამომდინარე რომ მამასახლისობის დროს ქვეყანაში არ არსებობდა სახელმწიფოებრივი ხედვა, ის ხშირად ხდებოდა მეზობელი იმპერიების რიგითი კოლონია. მამასახლისობის დროს არ არსებობდა ადმინისტრაციული დაყოფა, არ არსებობდა საერისთავოები და ყველა ემორჩილებოდა მხოლოდ ერთ ადამიანს. თავად სახელწოდება იბერიაც ჩნდება ქართლში მხოლოდ სამეფო დინასტიის ჩამოყალიბების შემდეგ. ქართლში არ არსებობდა ტერმინი სახელმწიფო ენა, არ არსებობდა სახელმწიფო რელიგია და ხალხი მისდევდა მრავალღმერთიანობას. შესაბამისად სპონტანურად განვითარებულ ქვეყანას ადვილად იმორჩილებდნენ ისეთი ქვეყნები, რომლებსაც სახელმწიფოებრივი ხედვა გააჩნდათ.

ხაზარეთი, სპარსეთი და სხვა იმპერიები დაინტერესებულნი იყვნენ კავკასიით, რადგანაც არსებობდა დამცავი კედელი კავკასიონის მაღალი ქედის სახით. აღნიშნულ დამცავ ზღუდეს დიდ ყურადღებას აქცევდა სპარსეთი, რომელიც პერიოდულად აშენებდა მასზე ქვითკირის კედელს. ძველი სპარსეთისათვის არსებობდა სამი ასეთი ჩრდილოეთი კედელი: ერთი აფხაზეთში, მეორე ალბანეთში და მესამე გურგანში. ისეთ ვიწრო ხეობებში კი როგორიცაა დარიალის ხეობა ეწყობოდა ჩამკეტი ციხე, რათა ჩრდილოკავკასიიდან უცხოტომებისათვის შემოჭრა შეეზღუდათ.

ალექსანდრე მაკედონელის პერიოდში, როდესაც მან დაიპყრო სპარსეთი, ქართლი შედიოდა სპარსეთის გავლენის ქვეშ, სადაც ქართველებს ევალებოდათ დაეცვათ სპარსეთის იმპერიის ჩრდილოეთი საზღვარი.

ალექსანდრე მაკედონელის კავკასიაში შემოჭრასთან დაკავშირებით არსებობს, მხოლოდ ქართული წყაროები, რომელზეც არაფერს სწერენ უცხოური წყაროები (გამონაკლისია რამდენიმე ისტორიკოსი). ცხადია, რომ სპარსეთის დაპყრობით შესაძლებელი ხდება იმ რეგიონის ხელში ჩაგდება, რომლითაც სამომავლოდ უნდა გაკონტროლებულიყო ჩრდილოეთი მხარე, კედელი, რომელიც უკონტროლოდ ყოფნის შემთხვევაში იმპერიისათვის მუდმივი შემოტევის წყაროს წარმოადგენდა. გარდა ამისა, ქართლი და მასთან ერთად მცხეთის მამასახლისი არ წარმოადგენდა ანგარიშგასაწევ ძალას.

მოქცევაჲ ქართლისაჲ

"მოქცევაჲ ქართლისაჲ"-ს "ქრონიკის" თანახმად, ქართლის პირველი მეფე. მემატიანე მოგვითხრობს, რომ როდესაც ალექსანდრემ დაიპყრო ქართლი, მას თან ჰყოლია აზო, "არიან-ქართლის" მეფის ძე და მისთვის მიუბოძებია მცხეთა საჯდომად, ხოლო საზღვრად დაუდგენია აღმოსავლეთით ჰერეთი, დასავლეთით – ეგრის წყალი, სამხრეთით – სომხითი და ჩრდილოეთით – ცროლის მთა ("მთაჲ ცროლისაჲ"). ამის შემდეგ აზო წასულა არიან-ქართლში მამამისთან, საიდანაც წამოუყვანია თავისი რვა და მამა-მძუძის ათი სახლი (გვარი) და დამჯდარა "ძუელ მცხეთას". მას თან ასევე წამოუღია გაცის და გას კერპები. "მოქცევაჲ ქართლისაჲ" აღნიშნავს, რომ "ესე იყო პირველი მეფეჱ მცხეთას შინა აზოჲ ძჱ არიან-ქართველთა მეფისაჲ". აზოს შემდგომ ქართლის მეორე მეფედ იხსენიება ფარნავაზი.

ცხოვრება ქართუელთა მეფეთა

"ცხოვრება ქართუელთა მეფეთა" ("ქართლის ცხოვრება") იგივე პიროვნებას უწოდებს აზონს და მას მეფედ არ მიიჩნევს. ამ ტექსტის მიხედვით, აზონი ალექსანდრე მაკედონელმა დატოვა ქართლის პატრიკად, ერისთავად. წყაროს სიტყვებით, აზონი ყოფილა "ძე იარედოსისი, ნათესავი მისი ქუეყანით მაკედონით". ალექსანდრეს ასევე მისთვის დაუტოვებია ასი ათასი (რაც აშკარად გადამეტებული რიცხვია) "ფროტათოსელი" ჯარისკაცი "ქუეყანით ჰრომით, რომელსა ჰქჳან ფროტათოს" და უბრძანებია, რათა პატივი ეცათ მზისთვის, მთვარისთვის და ხუთი ვარსკვლავისთვის და ემსახურათ ყოვლის დამბადებელი უხილავი ღმერთისთვის.

ალექსანდრეს წასვლის შემდეგ აზონმა მცხეთას, ისევე, როგორც ქართლის ყველა ქალაქს, ზღუდე საფუძვლითურთ მოურღვია და დატოვა მხოლოდ ოთხი ციხე, სადაც თავისი მებრძოლები ჩაუყენებია. მასვე დაუპყრია ქართლის საზღვრები ჰერეთიდან და მდინარე ბერდუჯიდან სპერის ზღვამდე; დაიპყრო ასევე ეგრისიც და მოხარკედ აქცია ოსები, ლეკები და "ხაზარები".

"ცხოვრება ქართუელთა მეფეთა"-ს თანახმად, სიკვდილის წინ ალექსანდრე დიდმა თავისი სამეფო გაუყო ოთხ კაცს, რომელთაგან ერთს, "ბიზინტიოსს მისცა საბერძნეთი და ქართლი, და უჩინა კერძო ჩრდილოსა. და მოუწერა წიგნი ანდერძი აზონ პატრიკსა, ერის–თავსა ქართლისასა, რათა მსახურებდეს იგი ბიზინტიოსს. და მან აღაშენა ქალაქი ბიზინტია, რომელსა აწ ჰქჳან კოსტანტინეპოლი". ალექსანდრეს სიკვდილის შემდეგ აზონმა დაივიწყა ალექსანდრესგან მიცემული რჯული და იწყო კერპთმსახურება, მას შეუქმნია ვერცხლის ორი კერპი – გაცი და გაიმი და "მონებდა იგი ბიზინტიოსს, მეფესა საბერძნეთისასა".

წყაროს დახასიათებით, აზონი ყოფილა "კაცი ძნელი და მესისხლე" და თავისი სპისთვის უბრძანებია, რომ ყველა ქართველი, რომელსაც კი იარაღასხმულს ნახავდნენ, უნდა მოეკლათ. ასეთი შეჭირვებულნი იყვნენ ქართველები აზონისგან 24 წლის განმავლობაში (ძვ. წ. 326–302), სანამ ფარნავაზი, მცხეთის მამასახლისის, სამარას ძმისწული და მისი მოკავშირე, ეგრისელი ქუჯი (შემდგომში ეგრისის ერისთავი ფარნავაზის სამეფოში) კავკასიელ მთიელებთან ("ოვსნი და ლეკნი") ერთობლივად არ აუჯანყდნენ მას. აჯანყებულებს შეუერთდნენ აზონისგან გამდგარი ათასი რჩეული მხედარი "ჰრომი". აზონი იძულებული გახდა გაქცეულიყო კლარჯეთში და იქ გამაგრებულიყო გარედან ("საბერძნეთიდან") სამხედრო დახმარების მოლოდინში.

ამასობაში ფარნავაზმა დაიპყრო მთელი ქართლი, გარდა კლარჯეთისა და "ასურასტანის" მეფემ, "ანტიოქოსმა" (სელევკიდების დინასტიის მმართველთა საზოგადო სახელი) მეფედ აღიარა: "უწოდა შვილად თჳსად და წარმოსცა გჳრგჳნი. და უბრძანა ერის–თავთა სომხეთისათა, რათა შეეწეოდიან ფარნავაზს". ფარნავაზის აჯანყების მეორე წელს, "საბერძნეთიდან" დახმარების მიღების შემდეგ, აზონმა შეკრიბა ჯარი და გამოემართა ფარნავაზთან საბრძოლველად. გადამწყვეტი ბრძოლა მოხდა არტაანთან ("ნაქალაქევსა თანა არტანისასა, რომელსა ერქუა მაშინ ქაჯთა ქალაქი, რომელ არს ჰური"). სისხლისმღვრელ ბრძოლაში ფარნავაზმა "ბერძნები" დაამარცხა, ხოლო თვით აზო ამავე ბრძოლაში მოკლეს.

სერგი გორგაძეს ვარაუდით:

კირილ თუმანოვს თავის ნაშრომში აზო არა ჰყავს მეფეთა რიგში შეყვანილი და იბერიის მეფეთა ნუმერაციას ფარნავაზიდან იწყებს.

• გ. მელიქიშვილი, ქართლი (იბერია) ძვ. წ. VI-IV სს. ქართლის სამეფოს წარმოქმნა. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. I, თბ., 1970.
• თ. დუნდუა, კოლხეთი, იბერია და პონტოს სამეფო ნუმიზმატიკური მასალების მიხედვით, თბ., 1993.
• მამულია გ., ბაგრატიონთა დინასტიის წარმოშობა და ქართლის (იბერიის) სამეფოს წარმოქმნა, «მნათობი», 1971, № 2.

• გრიგოლია კ, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 1, თბ., 1975. — გვ. 215.