Շուշի

Ներկայիս, չնայած Շուշին Արցախի Հանրապետութեան կառավարութեան կողմէն յայտարարուած է պատմաճարտարապետական արգելոց, սակայն կիսաքանդ վիճակի մէջ կը գտնուի։

Որոշ ուսումնասիրողներու կարծիքով Շուշի անուն կը ծագի անոնց արեւելքը գտնուող Շոշ գիւղէն։ Մի քանիներու կարծիքով Շուշի անուանումը առաջացած է «շոշ» բառէն։ Արցախեան բարբառով երիտասարդ ծառերը նաեւ կը կոչուին շոշ, իսկ անոնց պուրակը՝ շոշոտ։ Ըստ Ազրպէյճանցի ուսումնասիրողներու, քաղաքին անունը կը թարգմանուի իբրեւ «ապակի»-(ադրբ. şüşə)։ Շուշի տեղանուանումը ըստ երեւոյթին վայրը բնութագրող անուանում է։ Քաղաքը կը գտնուի ժայռի (լերան) գագաթին (ան փոքրիկ սարաւանդի կը նմանի) վրայ։ Նկատենք, որ արցախի բարբառէն հիւսիսկովկասեան լեզուներուն անցած որոշ չափով այդ անունը յիշեցնող բառեր կան։ Այսպէս օրինակ, ագուլերէն «սու»-լեռ եւ չեչեներէն «շու»-բլուր, արմատ մը, որ երբ կրկնենք (ինչպէս կը հանդիպի յատկապէս գրաբար հայերէնին եւ խեթերենին), ապա կ՛ունենանք «շուշու», այսինքն ճիշդ այն ինչ որ անհրաժեշտ է «Շուշի» քաղաքանուան ստուգաբանութեան համար։ Նկատենք, որ միջնադարուն Շուշի տեղանունը կը յիշատակուի «Շուշի» ձեւով. 1428 թ. ընդօրինակուած աւետարանի մը գրուած յիշատակարանին մէջ «...ի յաշխարհիս Աղուանից, ի վիճակս Ամարասայ, ի գեղա Շուշու կոչեցեալ...»

Շուշին տարբեր ժամանակներուն յիշատակուած է «Քարի գլուխ, (Քարագլուխ տարբերակը կը վերաբերի Շիկաքար-Արաւուս բնակավայրին (Ասկերանի շրջանին մէջ)) Քարագլխի բերդ, Քար, Քարագլխի սղնախ, յաճախ նաեւ Շոշի բերդ, Շոշի», Ղալա, Շոշի ղալա անուններով։

Շուշիի հին բնակավայր ըլլալու մասին կը վկայէ 1428 թուականին Տէր-Մանուէլի ստեղծած Աւետարանը, ուր նշուած է, որ «արդ գրեցաւ աստուածագիծ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ ոգնամեղ եւ ապիկար գրչի տէր Մանաուէլի,ի թուականութեանս Հայոց ՊՀԷ (1428), ի յաշխարհիս աղուանից, ի վիճակս Ամարասայ, ի գեղս Շուշու կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս, ի կաթողիկոսութեան տէր Յոհանիսի... »։ Յաջորդ վկայութիւնը նոյն եկեղեցւոյ գրչատանը կատարուած է 1575 թ., ուր կ՛ըսուի «կատարեցի ...զմաքրափայլ Աւետարանս ի փառս նմանե գաւառս Վարնթոյ, ի գեղս ւոր կոչի Շուշոյ...Ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածին։ Գրեցաւ ի թուականութեանս ՌԻԴ»։ Որոշ ուսումնասիրողներու փորձերուն մէջ նոյնանման «Շուշի» եւ «Կարկառ» տեղանունները՝ իբրեւ հիմք ընդունելով անոր նախնական «Քար» անուանումը։ Ի հարկէ գայթակղիչ է Կ. Գանձակեցիի կողմէն յիշատակուող Կարկառի նոյնացումը Շուշիի հետ, առաւել եւս, որ Կարկառ գետի հովտին մէջ անոնք ուրիշ նշանաւոր բերդ չեն կրնար տեսնել։ Սակայն պատմիչին մօտ յիշատակուող Կարկառը կը յիշուի իբրեւ «հայրենիք», որ անհնարին սահմանափակած է միայն Շուշի բնակավայրով կամ թեկուզ եւ սարաւանդով։ Զուր չէ, որ Բ. Ուլուբաբեանը կ՛առաջարկէր Կարկառը որոնել Կարկառ գետի ստորին սահանքներուն մէջ։ Դաշտային դիտարկումներու համաձայն հանգած ենք այն կարծիքին, որ Կարկառը պէտք է Աղդամի շրջանի Ուչ օղլան բնակավայրերու շրջանին մէջ ըլլայ։ 17-րդ դարու մէկ վաւերագրի համաձայն «...շահ Աբբազ տիրեց իմ Ղարաբաղին...Գանձակցի պարոն տէր Յովհանը շատ գերիներ ազատեց, շատ գիրքրեր, շարակնոցներ ետ դարձուց։ Նման շարակնոց մը ես տուի շուշեցի տէր Աւանեսին 1607 թուականին »։ Փաստօրէն բնակավայրը կը յիշատակուի իբրեւ Շուշի։

Հնագիտութիւն

Շուշիի հիմնադրման, ամրոցաշինութեան, այդ հին բնակավայրի կառուցապատման եւ անոր յուշարձաններու ազգային պատկանելիութիւնը ուսումնասիրող հետազոտողները, մինչեւ Շուշիի ազատագրումը, ստիպուած էին առաւելապէս բաւարարուիլ 18-19-րդ դարերու հեղինակներու կեղծած եւ իսուլմանամետ գրաւոր աղբիւրներով։ Այսպէս՝ 1892-1897 թուականներուն իրաւապաշտ ուսումնարանի ուսուցիչ Է. Ռեսլերը, իսկ 1973 Խորհրդային Ազրպէյճանի հնագէտ Հ. Ջաֆարովը պեղած են Շուշիի դամբարանաբլուրները, որոնք հիմնականին ունեցած են գանձախուզական բնոյթ։ Միայն Ազրպէյճանի գերիշխանութեան լուծէն ազատագրուելէ ետք, Շուշիի հնագիտական, վիմագրական, տեղագրական բնոյթի բազմաթիւ աղբիւրներ մատչելի դարձած են լուրջ եւ առարկայական ուսունասիրութիւններու համար։

2004 թուականին Մայիսին, «Շուշի հնագիտական արշաւախումբը»՝ պատմական գիտութիւններու մասնագէտ Հ. Պետրոսեանի գլխաւորութեամբ եւ կազմին մէջ ունենալով հնագէտներ Նորա Ենգիբարեանի ու Վարդգէս Սաֆարեանի, ճարտարապետ Մանուշակ Տիտանեանի եւ պատմաբան-շուշիագէտ Աշոտ Յարութիւնեանի,

•  
  Մ.թ.ա. 1-ին հազարամեակի իրեր
•  
  գտնուած է թիւ 61 դամբարանէտն
•  
  Մխիթարաշէնի դղեակի հենապատերէն
•  
  Հունոտի պեղումներէն գտնուած հին եւ 13-րդ դարերու տեսակներ
•  
  Բանտի տարածքէն գտնուած 12-13-րր դդ խաչքար
•  
  Հարամ ջուրի գերեզմանոցի 12-13-րդ դարերու խաչքարերէն
•  
  հարամ ջուր տեղամասին մէջ գտնաուած խաչքար
•  
  Հարամ Ջուրի տարածքին մէջ գտնաուած եւս խաչքար մը, որ ըստ երեւոյթին 12-13-րդ դարերու գործ է

դաշտային հնագիտական դիտումներու միջոցով, կազմած է Շուշիի եւ անոր շրջակայքի հնագիտական յուշարձաններու ցուցակն ու անոնց տեղաբաշխման քարտէսը, որոնք մօտ 200 յուշարձաններու անուանում կը ներառեն, որոնցմէ են՝

• Հին Քարէ շրջանի կայան (Ք․ա․ 2 մլն-10 հազար տարի)
• Մէկ կիկլոպեան ամրոց (Ք․ա․ 1-ին հազարամեակ)
• Հին դամբարանադաշտեր (Ք․ա․ 1-ին հազարամեակ)
• Երկու հին եւ վաղ քրիստոնէական դամբարանադաշտեր (Ք․ա․ 3-րդ դարէն մինչեւ Ք․ա․ 4-րդ դար)
• Վեց միջնադարեան գիւղատեղիներ (5-րդ դարէն մինչեւ 13-րդ դար)
• Մօտ 40 խաչքար

Շուշին ուշ միջնադարուն

Անհեթեթ կը հնչէ Յակոբ սարկաւագ Պողոսեանի այն վարկածը, ըստ որուն Շուշին Շոշ գիւղի արօտավայր կամ ագարակը եղած է։ Հեռաւոր Երուսաղէմի մէջ ծուարած սարկաւագի համար «հեղինակաւոր» աղբիւր հանդիսացած է Միրզա Ճեմալ Ջիւանշիրի աշխատութիւնը, որուն պատուիրատուն եւ հովանաւորը եղած է Մեհթի Ղուլի խանը՝ Ղարաբաղի եկուոր խաներու տիրապետութիւնը հիմնաւորելու նպատակով։ Միջնադարեան վաւերագիրի մը համաձայն «Աւան ուզբաշին, որ եկաւ Շօշվայ քարն մտաւ սահբ խուրուշ իլաւ ՌՃԿԶ (1717 թ.)»։ Վաւերագիրը յստակ կը տեղեկացնէ, որ 1717 թ. Շուշիի/Քար ամրոցին մէջ ամրանալու շնորհիւ Աւան հարիւրապետը հռչակի տէր դարձաւ։ Կարծիք կայ, որ «Շուշիի բերդապարսպի եւ միւս կառոյցներու հիմերը դրուած են Աւան հարիւրապետի կողմէն՝ 1724 թ., եթէ ոչ աւելի վաղ»։

1721-1722 թթ. լազգիական 50-60 հազարանոց բանակը արշաւեց Պարտավի, Գանձակի եւ Դիզակի վրայ։ Կողոպտիչներու դէմ Արցախի հայութիւնը հանեց 4 բանակ, որոնցմէ երկրորդը՝ Աւան հարիւրապետի գլխաւորութեամբ, տեղակայուած էր այժմեան Շուշի քաղաքի շրջակայքին մէջ։ Գանձակէն ոչ հեռու, Չոլակ վայրին մէջ հայոց բանակները կը միանան վրացական բանակի հետ՝ լեզգիներու դէմ արշաւելու համար։ Սակայն Վախթանգ թագաւորի անվճռականութեան պատճառով արշաւանքը չի կայանար եւ հայ զինուորութիւնը կը վերադառնայ Արցախի ամրացուած Սղնախները։ 5 յունուար 1724 թ. գրուած զեկուցագիր մը կը վկայէ, որ «...մենք, Շոշ սղնախի գլխաւորներս, ես՝ Աւան իւզբաշիս եւ ես՝ Միրզա իւզբաշիս եւ սղնախի բոլոր մեծերն ու փոքրերը...»։ Շուշիի սարաւանդին մէջ կ՛ամարացուի Մեծ (Շուշի) եւ Փոքր (Սանգեառ) սղնախները եւ բանակցութիւններ վարելով շահ Թահմազի եւ օսմանեան Իպրահիմ փաշայի հետ՝ կը փորձէր կանխել անոնց յարձակումը Վարանդա գաւառի վրայ։ 1 մարտ 1725-ին օսմանեան 4500 հոգիէ բաղկացած զօրամաս մը մտաւ Վարանդա եւ կայազօրեր դրուեցաւ բոլոր բնակավայրերուն մէջ։ Հայկական բանակը Աւան եւ Թարխան հարիւրապետներու գլխաւորութեամբ գիշերային անակնկալ յարձակումով, կոտորուեց զաւթիչներուն։ Ցարական Ռուսաստանը չկամենալով հայոց պետականութեան վերականգնումը, հայերուն առաջարկեց դադրեցնել պայքարը օսմանցի յարձակողներուն դէմ, լքել հայրենի հողերը եւ տեղափոխուիլ Դերբենդ, Պաքու եւ Գիլան։ Նոյեմբեր 1726-ին «Շօշի՝ Աւան ուզպաշին եւ Ոյհան ուզպաշին ղալէն» վրայ կը յարձակի օսմանցի թուրքերու 40 հազարանոց բանակը՝ Սարը Մուստաֆա փաշայի հրամանատարութեամբ եւ ութ օրեայ դաժան մարտերուն մէջ զգալի կորուստներու գնով գրաւած է Փոքր Սղնախը։ Սակայն Մեծ Սղնախի տակ թրքական բանակը ծանր պարտութիւն կրած է եւ տալով շուրջ 800 սպանուած՝ նահանջած Գանձակ։ 1733 թ. Դիզակի մելիք Եգանը, դաշինք կնքելով Նադիր Ղուլիի հետ, կազմակերպեց օսմանեան Սարը Մուստաֆա փաշայի զօրքերու կոտորածը Արցախի մէջ։ 1736 թ.Մուղանի դաշտին վրայ շահ հռաչակուելէ ետք, Նադիրը, իբրեւ երախտագիտութեան նշան, Արցախի հինգ մելիքութիւնները միաւորեց մէկ նահանգի ՝ «Մահալ-Ե Խամսե»-ի մէջ եւ խանի տիտղոս շնորհեց Մելիք Եգանին։ Ըստ երեւոյթին ստեղծուեցաւ Ղարաբաղի խանութիւնը՝ Տող կեդրոնով։ Փաստօրէն մելիք Եգանի Ղարաբաղի առաջին խան ( 1736-1744 թթ.) ըլլալու հանգամանքը դուրս մնացած է հայ պատմագրութեան ուշադրութենէն։ Յայտնի է, որ Մելիք Եգանը գրագրութիւններու ժամանակ կը կոչեն նաեւ Հայոց թագաւոր ։

Շուշի տեսարժան վայրերը

Շուշին բաց թանգարան է երկնքի տակ։ Զբօսաշրջիկներու յաճախակի այցելութեան վայրերն են ուսումնարանը, Ժամհարեաններու առանձնատունն ու հիւանդանոցի շէնքը, Մարիամ Ղուկասեան օրիորդաց դպրոցի շէնքը (այժմ՝ ԼՂՀ Մշակոյթի եւ երիտասարդութեան հարցերու նախարարութեան շէնքը), Մեղրեցոց եկեղեցւոյ խորանը, Ղազանչեցոց Սուրբ Ամենափրկիչ տաճարը, Սուրբ Յովհ. Մկրտիչ (Կանաչ Ժամ) եկեղեցին, քաղաքը հիւսիսէն եզերող ամրոցի պատերն ու Ելիզաւետպոլեան մուտքը, գերեզմանոցները, Ձիարշաւարանը, սարաւանդը եզերող ժայռապարը, Հունոտի կիրճը, Մամռոտ քարը, քարանձաւները, Իսահակի աղբիւրը (Պեխէ աղբիւր) եւ այլն։

Շուշիի հիւրանոցները

Շուշիի մէջ այսօր կը գործեն «Աուան Պլազա», «Նոյան Տապան», «Շուշի» եւ «Գրանտ հոթել» բարձրակարգ հիւրանոցները։ Քաղաքին մէջ կը գործեն նաեւ անհատական, առանձնատնային կարգի հիւրանոցներ, որոնք նախկին իջեւանատուներու աւանդութիւններու վերականգնման փորձեր են։

• Շուշիի Մայր Տաճար
• Շուշիի պատմութեան եւ մշակոյթի անշարժ յուշարձաններու ցանկ

Հիմնական յօդուած՝ Շուշի քաղաքում ծնուած յայտնի անձեր}}