वेरूळ महाराष्ट्रांतल्या मराठवाड्यांतली नामनेची सुवात.
औरंगबादचे वायव्य दिकेक हो गांव आसा. गांवा लागसारच इला न्हंय व्हांवता. हे न्हंयेचे देगेर घृणेश्र्वराचें देवूळ आसा. तें बारा ज्योतिर्लिंगातलें एक मानतात.
वेरूळचें मूळ नांव एलापूर अशें आशिल्लें.राष्ट्रकूटांच्या एका तांब्यापट्यांत एलापूरच्या शिवमंदिराची म्हळ्यार कैलास लेण्याची खूब तोखणाय केल्ली आसा.तें एलापूर म्हळ्यारच वेरूळ.एलापूरचो अपभ्रंश जावन वेरूळ हें नांव त्या गांवाक मेळ्ळें आसुंये,अशें कांय जाणकारांचें मत आसा. गांवाचे अस्तंतेक एका दोंगरांत कोरांतिल्ल्या लेण्यांक लागून ह्या गांवाक खूब नामना मेळ्ळी.हो दोंगर दक्षिण - उत्तर असो पातळिल्लो आसून,ताचो आकार चंद्राचे कोरीभसेन आसा.
ह्या दोंगरांत वट्ट चवतीस घोली कोरांतिल्ल्यो आसात.तातुंतल्यो दक्षिणेकडल्यो बारा घोली बौध्द पमथाच्यो,उत्तरेकडल्यो पांच घोली जैन पंथाच्यो आनी त्या दोगांयच्या मदल्यो सतरा घोली ब्राह्मणी पद्दतीच्यो आसात.बौध्द लेणीं इ.स. ५५०-८०० ह्या काळांतलीं आसून,तीं महायान पंथाचीं आसात.तातुंत एक चैत्यघर आसून, बाकीचीं बुध्दाची प्रतिमा आशिल्लीं विराहघरां आसात.
इ.स. ६५० उपरांत हांगाच्या ब्राह्मणी घोलींची निर्मिती सुरू जाली.तातुंतलें कैलास मंदिर हें खुबूच सोबीत लेणें राष्ट्रकूट राजा कृष्णराज(पयलो)हाणें इ.स. च्या ८ व्या शेंकड्यांत निर्माण केलें.जैन लेणीं इ.स.च्या ९ व्या आनी १० व्या शेंकड्यांतलीं आसून तीं राष्ट्रकूट वंशांतल्या अमोघवर्ष(पयलो)वा कृष्णराज(दुसरो)हांचे वेळार कोरामतिल्लीं आसात.
हांगा पयलीं बौध्द लेण्यांची रांक लागला.
क्रमांक १ ते १२ हीं लेणीं बौध्द पंथीय आसात. उपरांत ब्राह्मणी पद्दतीचीं सतरा लेणी लागतात.
उपरांत गाभारो लागता.ताच्या दाराचेर दोन व्हडले द्वारपाल आसून,एके वटेन मकराचेर गंगादेवी आनी कूर्माचेर यमुनादेवी उबी दिसता.थंयच आनीक कांय बायलांच्यो मूर्ती,सेवक,गंगा-यमुनेच्यो मूर्ती आसात.गाभा-यांत महिषासुरमर्दिनीची मूर्ती एका चबुत-याचेर उबी आसा.तातुंत उत्तरेचे वण्टीत,उजव्या हाताक वीरभद्र,डपरांत हंसारुढ ब्राह्मी,नंदीवाहना माहेश्र्वरी,मयुरवाहना कौमारी,गरूडवाहना वैश्णवी,वराह-वाहना वाराही,गजवाहना इंद्राणी आनी घुबडवाहना चामुंडा ह्या सप्तमातृकांच्यो मूर्तूी आसात.तशेंच ह्या सगळ्या मातृकांच्या हातांत एक ल्हान बाळक आसा.उपरांत गणपतीची मुर्त आनी निमाणें काली आमी काल हांच्यो प्रतिमा कोरांतिल्ल्यो दिसतात.दक्षिणा पथांतल्यान परतून सभामंडपांत येतकच,दक्षिणे वटेनचे वण्टींत,पयल्या खणांत,अंदकासुरवधाचो प्रसंग दिसता.दुस-यांत रावणानुग्रहाचो प्रसंग कोरांतला.कैलास पर्वताचेर शिव-पार्वती बसल्या.रावण आपल्या सगळ्या हातांनी तो पर्वत उबारपाचो यत्न करतात.पार्वती भियेल्या पूण शिव शांत आसा.तिस-या खणांत तांडव नृत्य करपी शिवाची सोबीत मूर्त,उजवे वटेन तीन डमरू घेतिल्ले गण आनी भृंगी आसून,फाटले वटेन एका कोनशाक ब्रह्मा,विष्णु आनी दुस-या कोनशाक इंद्र आनी अग्नी हांच्यो प्रतिमा आसात.फुडल्या खणांत शिव-पार्वती घुलांनी खेळटात.मकुशीक गणपती,भृंगी आनी सेवक-सेविका आसून,सकयले वटेन नंदी आनी खेळबपी शिवगण आसात.निमाणच्या खणांत महिषासुरमर्दिनीचें सोबीत शिल्प आसा.
प्रांगणांत दक्षिणेवटेन कुशीक उदकाची टांकी आसा आनी उत्तरेवटेनचे वण्टींत दाराकडे एक लेणें आसा हें इ.स.च्या १० व्या शेंकड्या डपरांत कोरांतील्लें आसुयें.तातुंत गर्भगृहांत शिवलिंग आनी ताचे फाटल्यान त्रिमुख महेश मूर्त कोरांतल्या.इत्तरेवटेनचे वण्टींत आनीक एक साल आसून ताच्या तिनय वटेनच्या वण्टींनी दोन दोन कुडी आसात.
प्रवेशदार गोपुराभाशेन भव्य आसून,ताचे वण्टीचेर गोवर्धनोध्दार,दिक्पाल हांचीं शिल्पां कोरांतल्यांत.भितर वण्टींतच दोन दालनां कोरांतिल्लीं आसून,तांच्या दर्शनी भागांत पूर्णघटयुक्त खांबे आसात.वण्टींतल्या प्रवेशदारांतल्यान प्रांगणांत वचचे पयलीं दोनय वटांनी शंखबनिधी आनी पद्मनिधी हांच्यो मूर्ती वण्टींत कोरांतल्या.प्रांगणांत येतनाच मुखार गजलक्ष्मीची सोबीत मूर्त आसा.एका तळ्यांत कमळाचेर लक्ष्मी आसून,कुशीक हत्ती,वयर गंधर्वमिथुनां आनी छत्र तशेंच दोनय वटांनी अर्दस्तंभ आनी द्वारपाल आसात.लक्ष्मीमुखावयल्या प्रवेशदाराच्या दोनय वटेनच्या वण्टींनी देवकोश्ठांत गनपती आनी महिषासुरमर्दिनी हांची शिल्पां आसांत.प्रांगणांत दोनय वटांनी दोन फातराचे हत्ती दिसतात.गजलक्ष्मीचें दर्शन घेवन दावे वटेन येतकच गंगा,यमुना आनी सरस्वती ह्या न्हंयांचें देवूळ दिसता.पल्लव शिल्पशेलीच्यो ह्यो मूर्ती कमनीय दिसतात.इत्तरेवटेन सोपणां चडटकच एकम प्रांगण लागता.तातुंत गजलक्ष्मीच्या फाटल्यान दोन माळ्यांचो मंडप आसून,फाटल्यान एक रुंद असो चौथरो आसा.ताचेर मुखेल देवूळ आसा.चौथ-याचे वण्टीचेर हत्ती आनी शींव हांच्यो व्हडल्यो आकृत्यो रांकेन कोरांतल्यात.नंदीमंडपाच्या दोनय वटांनी उबे आशिल्ल्या दोन उंच ध्वजस्तंभाचेर शिवाचो त्रिशूळ आशिल्लो.मंदिराचे विमान द्रविड पद्दतीचे त्रितल म्हळ्यार तीन मजली आसून ताचेरव कलस आसा.गर्बगृहामूकार अंतराळ आनी ताचे फुडे व्हड सभामंडप आसा.सभामंडपाक तीन वटांनी ल्हान प्रवेशमंडप आसा.तातुंतल्या पयल्या मंडपपसून नंदी मंडपाकडे वचपाखातीर पूल आसा.ताच्या दोनय वटांनी सोपान आसा.नंदीमंडपाच्या उत्तरेवटेनचे वण्टीचेर मदीं नटराज शिवाची मूर्त आनी ताच्या दोनय वटांनी हरिहर आनी अर्धनारीश्र्वर हांची शिल्पां आसात.नंदीमंडप आनी चौथरो हांचेमदीं दोन उत्कृश्ट शिल्पपट आसात.नंदीमंडपाचे वण्टीचेर अंधकासुरवधाचो प्रसंग आसून,मुखावयले वण्टीचेर महायोगी शिवाची मूर्त आसा.ते मुर्तीचे कुशीक वरूण,वायू,इंद्र,यम,ईशान,महेश्वर,कुबेर,अग्नी हांच्यो प्रतिमा कोरांतल्यांत.नंदीमंडपाचे उत्तरेकडलो सोपान चडून वयर वतकच कुशीचे वण्टीचेर एक शिल्पपट आसून,तातूंत रावण कैलास पर्वत हालोवपाचो यत्न करता.दक्षिणेवटेनचीं सोंपणां चडटकच वण्टीचेर ब्रह्मा,विष्णु आनी शिव हांच्यो मूर्ती आसात.नंदीमंडपाचो दक्षिणेवटेनचे वण्टीचेर नरसिंह आनी हिरण्यकशिपू हांचें झूज दाखयलां.दक्षिणेवटेनच्या सोपानाचे सकयल वण्टीचेर रामायणांतले कांय प्रसंग आनी उत्तरेवटेनच्या सोपानाचे सकयल वण्टीचेर महाभारतांतले प्रसंग कोरांतल्यांत.अग्रमंडपाच्या दोनय वटांनी दोन शिल्पपट,उपरांत सोबित जाळी आनी परतून फुडें कोनाड्यांत देवतांच्यो मूर्ती आसात.उजवे वटेन लिंगोद्भव शिवाचो शिल्पपट आनी ब्रह्मदेवाची मूर्त आनी दावे वटेन गंगाधर शिव आनी मार्कंडेयरक्षण ह्यो मूर्ती आसात.मंडपाच्या पाख्याचेर सोबीत चित्रां आसात.सभामंडपाच्या दर एका कोनशाक चार खांबे अशे सोळा खांबे आनी सोळा अर्दस्तंभ आसून,तांचेर समुद्रमंथन,नरसिंह अवतार अशे पुराणांऩतले प्रसंग कोरांतल्यात.पाख्याचेर मदीं नटराज शिवाची मूर्त आनी रंगीत चित्रां आसात.म्हणून त्या मंडपाक रंगमहाल म्हण्टात.अंतराळांत उजवे वटेन नंदीचेर बशिल्ली शिव-पार्वती स्कंद असो शिल्पपट आसा.तातुंत सकयल शिवगण दिसतात.दुसरे वटेन शिव-पार्वती घुलांनी खेळटात आनी पाख्याचेर अन्नपूर्णेची मूर्त आसून,तिचे दोनय वटांनी ब्रह्मा आनी विष्णु तसेंच चारय वटांनी गंधर्व आसात.गर्भगृहाच्या प्रवेशदाराचे उजवे वटेन यमुना आनी दावे वटेन गंगा दिसता.सभामंडपाचे उत्तरेकडले वण्टींत अंधकासुरवध महिषासुरमर्दिनी,जाळयेचीं जनेलां आनी कोनाड्यांत शिव आनी विष्णू हांच्यो मूर्ती आसात.दक्षिणेवटेनचे वण्टींत जटायुवध,वाली-सुग्रीव झूज आनी नरसींह-हिरण्यकशिपु झूज हे शिल्पपट आसात.गर्भगृहाचे भायले वण्टीचेर आनी विमानाचेर देवकोश्ठांत शिवमूर्ती आनी अर्दनारीश्र्वर मूर्तीय उल्लेखनीय आसात.मुखेल मंदिराच्या दोनय वटांनी,गर्भगरहाच्या रांकेत,चौथ-याचे कुसीक,दोन उपदेवळां आसात.एक देवूळ गर्भगृहाच्या फाटल्यान मदीं आसा आनी दोनय कोनशांनी मुखेल मंदिरांभशेनच शिखर आशिल्लीं दोन देवळां आसात.पूणन ह्या पांचय देवळांनी एकय देवता ना.
विमानावयल्या निमाण्या तळाचेर चारय कोनशांनी चार बशिल्ले नंदी आसात.नंदीमंडप आनी ताच्या मुखावयलें गोपुर हांचेरय शिखरां,मूर्तिपट आनी गंधर्वमिथुनां आसात.मुखेल मंदिराचे फाटलेवटेनचे वण्टींत १९ खण आसून,तातुंतल्या पयल्या खणांत शिव-पार्वतीच्या लग्नाचो सुवाळो आसा.दुस-या खणांत अंधकासुरवध करपी शिव,तिस-यांत त्रिपुरांतक शिव,चवथ्यांत शिवपार्वतीची आलिंगनमुर्त,उपरांत अनुक्रमान चतुर्भुज शिव,लिंगोद्भवमूर्त,गंगाधर शिव,हरिहर,विष्णु,शिव,ब्रह्मा,त्रिनेत्र शिव,भिक्षाटन मूर्ती,नटराज शिव उपरांत शिव आनी शिव-पार्वती अशो मूर्ती दिसतात.तेउपरांत दक्षिणेकडले वण्टींत १२ खण आसून,पयल्या खणांत अर्धनारीश्र्वर,दुस-यांत चतुर्भुज शिव,तिस-यांत गोकर्ण महाबळेश्र्वर हांगा जमनीवयलें शिवलिंग उखलपाचो यत्न करपी रावण,उपरांत हिरण्यकशिपुनृसिंह,शेषशायी विक्ष्णु,गोवर्धनधारी कृष्ण,त्रिविक्रम,गरूउाचेर बशिल्लो विष्णु,पृथ्वीचो उध्दार करपी वराहरुपी विष्णु,कालियामर्दन,शंखचक्रगदाधारी चतुर्भुज विष्णू आनी निमाण्या खणांत अन्नपूर्णेची सोबीत मूर्त आसा.
उत्तरेकडले वण्टींत नंदीदेवतांच्या देवळा लागी एका दालनांत गजलक्ष्मीचो शिल्पपट आसून,थंयच वयर वचपाखातीर एक सोपान आसा.पयलीं एक मंडप लागता,तातूंत सत्तावीस खांबे आनी कांय अर्दस्तंभ आसात.मंडपाचे उदेंतेवटेन अंतराळ आनी गर्भगृह आसून,गर्भगृहाच्या प्रवेशदाराचेर गंगा आनी यमुना हांच्यो मूर्ती आसात.गर्भगृहांत भग्न योनिपट आसा.फाटले वण्टींत त्रिमुख शिवाचें शिल्प दिसता.मंडपाच्या मुखार नंदी आसून,ताच्या दोनूय वटांनी दोन द्वारपाल आसात.मंडपाचे उत्तरेवटेनचे वण्टींत अर्दस्तंभांक लागून,जाल्ल्या खणांत,गणपती,नूसिंहहिरण्यकशिपू,मदल्या खणांत हंस,वृषभ,गरूड ह्या वाहनांचेर बशिल्लो ब्रह्मा,शिव आनी विष्णु,उपरांतच्या खणांत पंचाग्निसाधन करपी उमा आनी निमाण्या खणांत पृथ्वीचो उध्दार करपी वराह हीं शिल्पां आसात.फाटले वण्टिंत,सूर्यनारायणाची मूर्त कोरांतिल्ली आसा.प्रदक्षिणापथाच्या एका तोंकाक शिव-पार्वती सारीपाट खेळटात आनी दुस-या तोंकाक शिव-पार्वती आनी सकयल रावण असें शिल्प आसा.दक्षिणेकडल्या खणांत प्रत्यालीद अवस्थेंत तांडवनृत्य करपी शिवाचें शिल्प आसा.तेउपरांत कुशीच्या दर एका खांब्याचेर सोबीत शिल्प कोरांतिल्लें आसा.तातूंत गंगाधर शिव,अर्धनारीश्र्वर आनी महिषासुरमर्दिनी हीं शिल्पा आसात.ह्या मंडपाच्या पाख्याचेर मदीं कमळांत नटराज शिवाची सुंदर मूर्ती कोरांतल्या.खांबे आनी स्तंभशीर्षांत शालभंजिका आसात.
प्रकाराचे दक्षिणेवटेनचे वण्टींतूय दुसरे माळयेचेर एक लेणें आसून,तातूंत सप्तमातृकांचें देवूळ आसा.ह्यो सप्तमातृकांच्यो मूर्ती वाहनांसकट कोरांतल्यात.तांचे कुशीक वीरभद्र आनी गणपती आसात.उदेंतेकडले वण्टींत चवरां धरील्ले सेविकांसयत सोबीत बायलेचें शिल्प आसा.अस्तंतेकडले वण्टींत विक्राळ काळाची मूर्त आनी दुर्गेच्यो दोन प्रतिमा आसात.ह्या देवळांत दोन यज्ञकुंडां कोरांतिल्ली आसात.तेखातीर हाका यज्ञशाळा म्हण्टात.कैलास लेण्याचे उत्तरेक एक ल्हान उदकाचो प्रवाह आसून,ताच्या म्ह-यांत दोन लेणीं आसात.तातूंत दर्शनी स्तंभ,ल्हान मंडप,द्वारपाल,गंगा-यमुना आनी गर्भगृह आसून,एका लेण्यांतल्या गर्भगृहांत त्रिमुख महेशाची मूर्त फाटले वण्टीचेर कोरांतल्या. ह्या लेण्याचे सकयल एक ल्हानशें लेणे आसून,तातूंत सप्तमातृकांचो शिल्पपट आसा. तातूंत मातृकांच्यो उब्यो मूर्ती आसात.हें सकयलें लेणें इ.स.७ व्या वा ८ व्या शेंकड्यांतलें आसुंयें. दोंगराच्या माथ्याचेर आनीकय कांय लेणी आसात.
ह्या लेण्याच्या माथ्याचेर उदकाचो झरो व्हांवता. हाचे फुडले खांबे अश्टकोनी आशिल्ले.पूण आतां तातुंतलो एकच उरला.ताच्या फाटल्यान लांब पूण अशीर असो अग्रमंडप आसा.मदीं एक दार आसा.दाराचे उजवे वटेन बलराम,सुभद्रा आनी कृष्ण हांच्यो मूर्ती आसात.कुशीचे वण्टींत शेषशायी नारायणाची ओबड-धोबड मूर्त आसा. दाराचे दावे वटेन ब्रह्मा,विष्णु आनी महेश हांच्यो उब्यो प्रतिमा आसून,कुशिचे वण्टींत पूथ्वीचो उध्दार करपी वराह आसा.दावे वटेन दोन जनेलांनी महिषासुरमर्दिनीचें शिल्प आसा.भितरल्या मंडपाचे वण्टींत तीन कुडी आसात.अंतराळाच्या दर्शनी भागांत दोन खांबे आसून,गर्भगृहाच्या प्रवेश दाराम्ह-यांत द्वारपाल कोरांतल्यांत.गर्भगृहांत फकत चबुतरो आसा,मूर्त ना.
लेण्याक डुमार लेणें अशेंय म्हण्टात.रामेश्र्वर,दशावतार,कैलास हीं शैव लेणीं आसलीं तरी तातूंत खूब वैश्णव लेणींय आसात.
डुमार आनी रामेश्र्वर हीं लेणीं खुबूच सुंदर आसात. रामेश्र्वर ते डुमार अशी अर्दवर्तुळाकार दरीशी आसा.नीळकंठ,तेली,का घाना,कुंभारवाडा,जानवसा, गौळणगुंफा हीं लेणी शिल्पकलेचे नदरेन सामान्य आसलीं तरी पावसाच्या दिसांनी थंय तयार जावपी धबधबो पळोवपासारको आसता.
लेणी क्रमांक १३ ते २९-ह्या लेण्यांक ब्राह्मणी लेणीं म्हण्टात.
हांगासावन फुडें जैनांची लेणीं लागतात.वेरुळांतलीं,जैनांचीं हीं लेणी दिगंबरपंथी आसून, तातूंत गोमटेश्र्वराची प्रतिमा खुबकडे कोरांतल्या.
डुमार लेण्याम्ह-यांत जो धबधबो आसा,ताचे वयले वटेन सुमार ३०० फूट चडून वतकच ते न्हंयेच्या दरडींभितर ल्हान ल्हान लेणीं आसात,तांकां हें नांव आसा.तातुंतलें पयलें दक्षिणेवटेन तोंड करून आसा,तें खास उल्लेख करपासारकें आसा.तातूंत गोपुर,प्रांगण,अग्रमंडप आनी ताच्या फाटल्यान शिवलिंग आसा. अग्रमंडपाच्या पाख्याचेर आशिल्ल्या चित्रांभितर लिंगोद्भव शिव आनी समुद्रंथन हे प्रसंग दिसतात. चवथें लेणें अस्तंतेवटेन आसून,तातूंत गणेशमूर्त आसा.
उदकाच्या प्रवाहाचे देगेन आनीक वयर वतकच योगेश्र्वरी नांवाचीं आनीक लेणीं मेळटात.तीं ल्हान आसून तातूंत शिवाच्यो प्रतिमा आसात.
This article uses material from the Wikipedia गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni article वेरूळ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). हातूंतलो मजकूर CC BY-SA 4.0च्या अंतर्गत उपलब्ध आसा जे मेरेन हेर नोंदी करूक नात. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.