ध्वनी

उतराचे वाच्यार्थ, लक्ष्यार्थ आनी व्यंग्यार्थ अशें तीन अर्थ सांगल्यात. साहित्याचें वाचन वा गायन करतना तांतूतलो रस ही कल्पना म्हत्वची.ते रसतत्व जाणून घेवपा खातीर रस म्हळ्यार कितें वा व्यभिचारि भाव,विभाव हे सारक्या विशयांचेर भासाभास ह्या पयलींच जाल्या।रस चर्चेतल्यान एक गजाल फुडें आयली अमुक एका काव्यांत रस आसा जाल्यार विभाव,अनुभाव,आलंबन,उद्दीपन कशें आसात तें दाखोवन दिवपाचे।

खरें म्हळ्यार रस हो आस्वादनाचो,चवर्यमाणतेचो विशय।तो तोंणान वर्णन करुंक सांगूंक येना. पूण व्यभिचारी, संचारी, विभाव, अनुभाव हे सारक्या तांत्रिकतायेच्या घुस्पागोंदळांत रस सांपडिल्ल्यान ताचेर चव्रयमाणते परस चिकित्सातायेचो चड परिणाम जावंक लागला।शास्त्राच्या नदरेन हें सगळें गरजेचें पूण ताचे वेल्यान रसाचे खाशेलेंपण कुशीक पडूक ताच्या हेर वांट्याचेर चड चर्चा जावंक लागली।मानकुराद आमो, तो कसो लागता, सुवादीक कसो आसा, ह्या विशयांची फोडणीशी करप गरजेचे,पूण मानकुराद आमो खाल्या उपरांत एक रुच जिबेर घोळटा, मनांत लिकलिकता ती उतरांनी सांगपा भायली।

साखरेची रुच कशी ती साखर जिबेर वडोवन पळोवंची पडटा।धव्नी तत्वाची सुरवात ह्या पांवडयाचेर जाली।खाणा जेवणाची वस्त मनाक भावता,जिबेक रुचता पूण ती उतरांनी विस्कटावन सांगूक येना. तशेंच काव्य,नाटक वा साहित्याचो आस्वाद घेतल्या उपरांत मनाचेर खोल संस्कार जाता, ताकाच गूढ तत्व अशें म्हणू येता।आनंदवर्धनान ह्या धव्नी तत्वची फोडणीशी केल्या ती नकसूद उतरांनीं।

प्रतीयमान पुनरन्यदेव वस्तत्वस्ति वाणी षु महाकवीनम् ।।

यत् यत् प्रसिध्दावयवतिरिक्तं विभाति लावण्यमिवांगनासु ।।

म्हाकवींच्या काव्यांत वयर दिसता त्या अर्थापरस एक गूढ अर्थ आसता।तो धव्नी ह्या नावान परिचित जाता।मुखेल अर्थ आनी लक्ष्यार्थ हाच्याय फुडलो पांवडो म्हळ्यार ध्वन्यर्थ।ताकाच व्यंग्यार्थ अशें म्हणपाची चाल आसा।एकाद्रया लावण्यवतीच्या आंगाखांदापरस वेगेळे अशें तिचें सौंदर्य आसता,तशें काव्यात वयर वयर दिसपी अर्थाच्या फाटल्यान लिपिल्लो एक गूढ अर्थ आसता. आनंदवर्धन ह्या साहित्यकारान ध्वनीचें खाशेलेपण सगळ्यांच्या मुखार हाडलें। ध्वन्यालोक हो तागेलो ग्रंथ आनी ताचेर आशिल्ली लोचन ही अभिनवगुप्ताली व्याख्या (टिका)।हे साहित्यशास्त्रांत खूब म्हत्वाचे ग्रंथ जावन आसात।काव्याचे आत्मतत्व धव्नी हें ताणें जोर दिवन सांगलें।धव्नी म्हळ्यार एक सूचकताय,एक प्रतीयमानता संस्कृत साहित्यात ह्या ध्वनीतत्वचाच्यो देखी पळोवंक जाय। काव्यांतल्यान,साहित्यांतल्यान वाच्यार्थापरस, लक्ष्यार्थापरस, व्यंग्यार्थ, प्रतीयमानार्थ जितल्या प्रमाणांत उक्तो जाता तितलें तें काव्या साहित्य उंचेल्या पांवडयावेले अशें म्हणू येता।हे सगले घडटा तें शब्द, अर्थ हांच्या माध्यमांतल्यानच पूण तांच्याफुडे वचून एक विलक्षण-वेगळ्या अर्थाची प्रतीती जावंक वाचपी लेगीत तितल्याच योग्यतेचो जाय पडटा।

संस्कृत साहित्यांत आयिल्ल्या देखींचो कोंकणी अणकार-एक घरकान्ना भोंवडेक भायर सारिल्या आपणाल्या घोवाक सांगता।तुमी आयज भोंवडेक वचात जांव वचूं नाकात,म्हाका जीणेची चड आस्त आसा।होच धव्नी।हाकाच लौकीक धव्नी अशें म्हण्टात।हांगासर जो अर्थ सुचयला तो उतरांनी सांगू येना आनी एक देख संस्कृत नाटकांत उदयन आनी वासवदत्तेची काणी खूब प्रसिध्द आसा।वासवदत्ता उज्यांत लासून गेल्याची एक फटीची खबर उदयनाक कळटा आनी तो शोकान व्याकूळ जाता।तो म्हण्टा-तो म्हण्टा-उज्याक पळोवन तुका भिरांत दिसली जावंये।ते वेळार तुजो पदर सकयल पडटा ते तुका कळ्ळे नासतले, उज्या कडेन पळोवन तुजे दोळे(लोचन)कुड्डे जाले जावंये।हांगा लोचन हें उतर खूब अर्थ सांगपी आसा।त्या दोळ्यांनी उदयनाक खूब फावटी तिणें खुणायलें आसतलें, दोळे मोडले आसतले,हो सगळो अर्थ उतरांनी सांगूक ना पूण लोचन ह्या उतरावेल्यान सूचित जाला।हाकाच अलौकीक धव्नी अशें म्हण्टात. आनंदवर्धनान काव्यांत हो रस सूचित जाता हें सांगून काव्यस्यात्मा धव्नि हो सिध्दांत पुरायतरेन विशद करुन दाखयला।धव्नीच लौकीक अलौकीक अशे प्रकार करुन वस्तुध्वनी अलंकारधव्नी आनी रस धव्नी अशें विभाग ताणें देखीसयत मांडून दवरल्यात।.