वडार

भारतांत सगळे कडेन हांची चड कमी प्रमाणांत वसणूक आसा. पूण महाराष्ट्र आनी कर्नाटक ह्या राज्यांनी मात हे लोक चड प्रमाणांत आसात. ह्या लोकांक ओड, ओड्डे, वोड्डे, वड्ड, बेलदार, वड्डर आनी ओर्ह अशींय नांवां आसात.

वडार लोकांचे मण्ण वा माती, भंडी वा गाडी, कल्ल वा दगडी, घट्टी वा डोंग वा टक्क, पाथरवट, जंती, भोज जायते भेद आसात.

हे लोक आपूण क्षत्रिय आसून, भगीरथाचे वंशज आशिल्ल्याचें सांगतात. रासमाल ह्या ग्रंथांत तांचेविशीं कथा सांगल्या ती अशी-

पाटणाचें सहस्त्रलिंग तळें बांदपाखातीर गुजरातचो राजा सिध्दराज जयसिंगान माळव्यांतल्यान जायत्या वडार लोकांक हाडले. तातुंतल्या जस्मा नांवाचे चलयेचेर सिध्दराजाचें मन बसलें. तिका राजवाड्यांत व्हरपाची ताणें इत्सा दाखयली. पूण जस्मा तयार जाली ना. अब्रू वाटावपाखातीर तिणें पळून वचपाचो यत्न केलो. पूण राजान तिची फाट धरली. ताका आडखळ हाडपी सगळ्या वडार लोकांक ताणें जितेच मारले. मागीर जस्मान जीव दिलो. ताचे पयलीं 'तुज्या तळ्यांत केन्नाच उदक साठचें ना' म्हणून तिणें राजाक शाप दिलो आनी आपल्या लोकांक तिणें म्हळें - 'हाचे फुडें वडार बायलो सोबीत जावंच्यो नात' तशेंच वडार लोकांनी आयजपसून तेल वा काजळ वापरचें न्हय अशेंय तिणें सांगलें.

माती हाडप आनी फातर फोडप हो वडार लोकांचो वंशपरंपरागत वेवसाय. मण्ण वडार शेती आनी मातयेचें करतात. तशेंच बांयो मारप, तळीं खणप, रस्ते करप सारकिल्लींय कामां ते करतात. भंडी वडार फातरांची खण खणून फातर काडटात, बांयो तळीं खणटात आनी शेतीय करतात. कल्ल वडार दातीं, फातरी तयार करतात. तांच्यो बायलो घरांनी भोवन दातीं आनी फातरींक टांकी घालपाचें काम करतात. कामाच्या निमतान हांच्याचले बरेचशे लोक भोंवत आसतात. वाडपी शारांत लागून ह्या लोकांक कामां मेळटात. देखूम शारांत ह्या समाजाची वसती वाडल्या.

पयलीं ह्या लोकांची गुन्यांवकारी जमात म्हण नोंद जाल्ली. हांच्यांतले चडशे लोक चोरयो, घरफोडी सारकिल्लीं कामां करताले. यात्रेंत वा बाजाराच्या जाग्यांचेरय तांची बांयलां- भुरगीं असलीं कामां करतालीं.

रावपाचे जागेप्रमाण वडार लोकांचे भेद आसात. ते अशे-

हे लोक उंच, काळे, सरळ नाकाचे आनी बळकट आसतात. चांचें ओंठ पातळ आनी मान लांब आसता. तशेंच ते कश्टाळू मनीस.

घरांत हे लोक तेलुगू भास उलयतात आनी भायर अर्दवट मराठी वा कानडी उलयतात.

वडार दादले धोतर वा पायजमो, सदरो आनी उपरणें असो भेस करतात. तांच्यो बायलो कापड न्हेसतात आनी ताचो वयलो पदर तकली आनी छातयेवयल्यान घेतात. त्यो पोलको आनी उजव्या हातांत कांकणां घालिनात. दाव्या हांतात मात काशाचीं वा पितळेचीं कांकणां घालतात. पोलको न घालप फाटल्यान तांचे जायते समज आसात. तांच्यांतल्यो जाण्ट्यो बायलो हे समज मानतात. पूण आयच्यो शिकिल्ल्यो चलयो पोलको घालतात, कुकूम लायतात आनी हेर अलंकारय वापरतात.

गांजो, तंबाकू आनी सोरो तांकां खूब मानवता. वेगवेगळ्या जनावरांचें मांसय ते खातात.

कारवार आनी मंगळूर जिल्ह्यांतले वडार वैश्णव आसात. तिरुपतीचो व्यंकटेश, नरसोबा, महादेव, मारुती, जानाई हो तांच्यो कुलदेवता. तशेंच ते पंढरपूर, तुळजापूर, तिरुपती सारकिल्ल्या क्षेत्रांची यात्रा करतात.स्थानाप्रमाण हांच्या लग्नसुवाळ्यांतूय भेद दिसता. वडार दादलो आते वा मामे भयणीकडेन लग्न जावपाक शकता. चल्याचो बापूय चलयेक मागणी घालता. न्हवऱ्याचो बापूय व्हंकलेच्या बापायक देज दिता. जातीचो मुखेली वा ब्राह्मण लग्नाचो म्हूर्त थारायता. हांचीं लग्नां बिरेस्तार, आयतार वा सोमार ह्या दिसा सुर्यास्तावेळार जातात. पुनव वा उमाशे दिसा लग्नां जायनात. जातींतलो जाण्टो मनीस लग्नांत पुरोयतपण करता. हांच्या लग्नांत जायत्य जाग्यांनी वाजंत्री, हळद, मंगळसूत्र आनी बाशिंग हांचो उपेग करिनात.

अहमदनगराक चलयेच्या घरा कांबळिचें पाल (तंबू) उबारतात. लग्नाच्या पयल्या दिसा व्हंकलेचो बापूय न्हवऱ्याकडच्या ळोकांक घेवन येता. न्हवऱ्यावटेनचे लोक त्या पालांत रावतात. कुलदेवतेची पुजा जाल्या उपरांत न्हवऱ्याच्या कपलाक पयलीं चंदनाचो आनी मागीर पांच खेप हळदिचो तिबो लायतात. तशेच तिबे सवायशिणी व्हंकलेच्याय कपलाक लायतात आनी तांकां हून उपकान न्हाणयतात. तांचें लग्न मात पालांतच जाता. न्हवरो व्हंकलेचो हात धरून तिका पालांत हाडटा आनी दोगांय उदेंतेवटेन तोंड करून उबीं रावतात. सवायशिणी मंगलाश्टकां म्हण्टात आनी जमिल्ले लोक न्हवरो - व्हंकलेचेर अक्षता घालतात. मागीर न्हवरो - व्हंकल कामळीर बसतात आनी उपरांत देवाक आनी जाण्यांक पांयां पडटात. ताचेउपरांत जेवणावळ जाता.

लग्नाउपरांत दुसऱ्या वा तिसऱ्या दिसा न्हवरो - व्हंकल एकामेकाच्या हातार पांच खेप दुदाची धार वोततात. मागीर तीं सुपारी लिपोवपाचो खेळ खेळटात. जमिल्ले लोक तांकां केळवण दितात. ताचे उपरांत जातींतल्या लोकांक सोरो - मांस आशिल्लें जेवण दितात आनी लग्न सुवाळो सोंपता.

पुण्यांतल्या वडार लोकांत चलो आनी चलयेचे घरा माटव घालपाची पद्दत आसा. माटवाच्या एका खांब्याक रुमडाची खांदी बांदतात आनी करवली ताची पुजा करता. न्हवरो व्हंकलेच्या हाताक कांकण बांदता. न्हवऱ्याक हळद लायतात आनी उरिल्ली हळद दबाज्यान व्हंकलेक लावपाखातीर तिचे घरा धाडटात. लग्नाखातीर न्हवरो व्हंकलेचे घरा वता. ताचेपयलीं तो मारुतीच्या देवळांत वता. उपरांतचो सगळो विधी अहमदनगराच्या लग्नविधी सारकोच आसता.

बेळगांवांतले वडार लोक लग्नाच्या वेळार न्हवऱ्या - व्हंकलेक घरामुखार आंगणांत एके कांबळीचेर बसयतात. दोन हळकुंडां आनी विड्याचीं पानां एका कपड्यांत गुठलावन व्हंकलेच्या आनी न्हवऱ्याच्या उजव्या हाताक बांदतात. व्हंकल आपल्या दाव्या हाताक कंवचेचें कांकण घालता. न्हवरो व्हंकलेच्या गळ्यांत काळी पोत बांदता. जमिल्ले लोक तांचेर अक्षता उडयतात. दुसऱ्या दिसा त्या दोगांकय हळद लायतात आनी लग्नसुवाळो सोंपता.

धारवाड जिल्ह्यांत लग्नाच्या पयल्या दिसा न्हवऱ्या - व्हंकलेक हळद लायतात आनी ते राती तांकां कांबळीचे पालांत न्हीदयतात. त्या दोगांय मदीं एके आठ - णव वर्सांचे चलयेक न्हीदयतात.

कारवार आनी मंगळूराक लग्नाच्या दिसा सकाळीं साकरपुडो करतात. ताचे उपरांत ऎरणी नांवांचो एक विधी जाता. तेखातीर पांच सवाशिणी बायलो मातयेचे कळशे घवन बांयचेर वा तळ्याचेर वतात. थंय त्यो गंगेची मूर्त करतात आनी तिची पुजा करतात. मागीर त्यो कळशाक आनी आपल्या उजव्या हाताक कांकण बांदतात. उपरांत ते कळशे उदकान भरून घेवन व्हंकलेच्या घरा येतात. थंय दादल्यांखातीर आनी बायलांखातीर उबारिल्ल्या पालांत एक एक कळसो दवरतात आनी उरिल्ले तीन कळशे घरांतल्या देवामुखार दवरतात. मागीर न्हवरो - व्हंकलेक हळद लायतात. उपरांत एका खांब्याक रुमडाच्यो आनी कोडुलिंबाच्यो खांद्यो बांदतात आनी तो जमनींत पुरतात. दोन दादले व्हंकल आनी न्हवऱ्याक खांद्यार घेवन त्या खांबाक पांच भोंवताडे घालतात. मागीर व्हंकल त्या खांब्यामुखार उबी रावता आनी न्हवरो तिच्या गळ्यांत मंगळसूत्र बांगता. लग्नांतलो हो एक गरजेचो विधी. मागीर जातींतल्या लोकांक जेवण दितात आनी लग्नसुवाळो सोंपता.

विधवेक आपल्या मामेभावाकडेन लग्न करपाक जाता. आषाढ, भाद्रपद आनी पौष हे म्हयने सोडून खंयच्याय म्हयन्याच्या वद्य पक्षांत विधवांचीं लग्नां जातात. कारवार आनी मंगळूर जिल्ह्यांत मात तीं बिरेस्तारा वा आयतारा जातात.

घोव - बायलेचें पडना जाल्यार वा बायलेची वागणूक वायट आसल्यार सोडचीट दिवपाक मेळटा.

चलयेक पयल्या मासिक पाळयेवेळार सात वा णव दीस मुद्दाम उबारिल्ल्या पालांत दवरतात. तिका गोड आनी सोय खावपाक दितात. मासिक पाळी आयली की बायल सात दीस पालांत रावता आनी आठव्या दिसा न्हाता.

बाळंतिणीच्या उशाकडेन भुतांची बादा जावंची न्हय म्हण चाकू दवरतात. तिची वार घराभायर पुरतात आनी तिचेर फातर दवरतात. ह्या फातराचेर ती न्हाता आनी कपडे धुता. भुरग्याक पांचव्या दिसा पाळण्यांत घालतात. ताका नांव केन्नाय दवरल्यार जाता. बारा दीस सुयेर पाळटात.

हे लोक मडीं लासतात वा पुरतात. तिसऱ्या दिसा मेल्ल्याक जेवण ओंपतात. बारा दीस सुतक पाळटात. तिसऱ्या दिसा उपरांत आनी पंदरा दिसांमेरेन केन्नाय जातींतल्या लोकांक जेवण घालतात.

चैत्र पाडव्याक, नवरात्रांतल्या एकाद्र्या दिसा वा एकाद्र्या बऱ्या दिसा ते पितरांक कपडे, कोंबी आनी बोकडी ओंपतात.

हे लोक आपूण दक्षिणेंतल्यान गुजरातांत आयले अशें सांगतात. तांच्यांत खुद्द आनी नवाभाई अशे दोन भेद आसात. तांचेमदी रोटीवेव्हार जाता, पूण लग्नां जायनात. हे लोक स्वामीनारायण, कबीर आनी रामदासी पंथाचे अनुयायी आसून ते शिवाक भजतात.

वडार दादल्याक मामे वा मावस भयणीकडेन लग्न जावपाक मेळना. चल्याचो बापूय चलयेक मागणी घालता. न्हवऱ्याचो बापूय व्हंकलेच्या बापायक देज दिता. हे लोक लग्नमंडपाक पंचपालवीचें तोरण बांदतात. लग्नविधी मात तांच्या पातळेच्या हे जातींत जाता तसोच जाता.

काठियावाडीक विधवेक धाकल्या देराकडेन लग्न करचें पडटा. पूण गुजरातेंत तशी सक्ती ना.

घटस्फोट घेवपाचो विधी सामको सोंपो आसा. चारचौगांहुजीर दादल्यान जशें बायलेक भयण वा आवय म्हळी म्हणजे सोडचीट मेळटा.

हे लोक मडें पुरतात. मेल्ल्याची तकली उत्तरेक करतात. लग्न जावंक नाशिल्लो आनी निपुत्रिक दादल्याक पुरचे पयलीं ताचें वासराकडेन लग्न करतात.

ह्या लोकांत राजपुतांप्रमाण भट्टी, चौहान, परमार, राठोड, सोळंकी आनी तुंवर अशे स पोदभेद आसात. तांच्या मदीं लग्नां जायनात.

हे लोक मुखेलपणान हिंगलाज देवीक भजतात. कांय जाण रामदेवाक पुजतात. चैत्रांत आनी नवरात्रांत ते हिंगलाज देवीक पशुबळी दितात. सारस्वत वा पोकर्ण ब्राह्मण तांचें पुरोयतपण करतात.

हांचो लग्नविधी सिंधांतल्या हेर जातींच्या लग्नविधीसारकोच आसता. विधवेक आपल्या व्हडल्या वा धाकट्या देराकडेन परत लग्न जावपाक मेळटा. पूण देराक सोडून आनीक कोणाकडेनय लग्न जाल्यार तांकां जातीभायर घालतात. हे लोक मडें पुरतात.

औरंगजेबाच्या काळांत आपूण उत्तर भारतांतल्यान आयले अशें हे लोक सांगतात.

निजाम राज्यांतले वडार - पयलींच्या निजामाच्या हैद्राबाद प्रदेशांतय जायते वडार लोक रावतात. तांकां थंय ओडे, वाडू, राजलू, औडेवांडलू, कलकोल सारकिल्लीं नांवां आसात.

ह्या लोकांत चिलक वा कासी, कुंड, लागोल्ल, गोडंदल, माट्टी, बंडी वा गाडी, सतरवरू आनी उप्पार अशो आठ पोटजाती आसात. ह्या जातींमदीं रोटीवेव्हार जाता, पूण लग्नां जायनात. सतरवरू आनी उप्पार हे कुंडांची वेश्यांपसून जाल्ली संतती अशें समजतात.

ह्या लोकांत विभूतिधारी आनी तिरमनीधारी अशे दोन भेद आसात. गोराप्पा हो तांचो पालकदेव. दर बिरेस्तारा ताका ते बोकडो आनी गोड जिन्नस ओंपतात. बालनगू, पोचम्म आनी वेंकटेश हांकां सोमारा आनी शेनवारा कोंबो आनी बोकडो बळी दितात. संक्रांतीच्या दिसा ते एक दुकर बळी दितात आनी ताचें मांस शिजोवन खातात.

हांचीं लग्नां शेनवारा सांडेचीं सुर्यास्ता उपरांत जातात. न्हवरो हातांत सुरी घेवन आपल्या इश्टांवांगटा व्हंकलेच्या घरा वता. जेवणावळीखातीर तो एक दुकरय वांगडा व्हरता. न्हवरो - व्हंकल एका खांब्याभोंवतणी पांच भोंवताडे घालतात आनी न्हवरो व्हंकलेच्या गळ्यांत काळो पोत बांदता. लग्नांतलो हो एक गरजेचो विधी. मागीर न्हवऱ्या - व्हंकलेक हळदीच्या उदकान न्हाण घालतात आनी तांच्या हातांत कांकण बांदतात. उपरांत तीं दोगांय एकाच ताटांत जेवतात आनी जमिल्ल्या लोकांक जेवण दिल्याउपरांत लग्नसुवाळो सोंपता.

पयलीं तांच्यांत जायत्यो बायलो करपाची पद्दत आशिल्ली. तशेंच विधवा लग्नां आनी सोडचीट ह्योय चाली आशिल्ल्यो.

हे लोक मडें पुरतात. तिसऱ्या दिसा शेतांतलो हुंदीर आनी शीत एकठांय शिजोवन मृतात्म्याच्या थडग्याचेर दवरतात. कावळे आनी हेर शेवण्यांनी तो खावंचो अशी तांची इत्या आसता. धाव्या दिसा शेवण्यांखातीर मटण दवरतात. त्याच दिसा मातंगी सगळ्या नात्यांतल्या लोकांचेर कोडुलिंबाच्या खांद्यांनी उदक फाफुडटा आनी सुतक सोंपून ते सगळे सोवळे जातात. ते श्राध्द करीनात.

हे लोक शेतकामती आसून हेर वडारांपरस आपल्याक व्हड समजतात. कुंड आनी बंडी फातरकाम करतात आनी दातीं करून विकतात. लागोल्ल मातयेचें काम करतात आनी बांयो बांदतात. गोडंदल गोडली नांवाच्या हत्यारान माती खणटात. माट्टी वडारय माती खणटात आनी बांयो - तळीं बांदतात. सतरवरू आनी उप्पार फातर फोडटात आनी गवंडेकामच करतात. आधुनिक काळाच्या प्रभावाखाल सगळ्याच जाती समातींच्या चाली रितींत आनी रुढी - रिवाजांनी बदल घडत आसा. वडार जमातय ताका आडवाद उरूमक ना. तांच्यांतय जायते बदल जायत रावल्यात.