अलुते-बलुते

हे हक्क म्हळ्यार ग्रामीण अर्थवेवस्थेची बुन्याद म्हणल्यार जाता. खेड्यांत रावपी बिगर शेतकार लोकांचो वेवसाय परंपरेन चलत आयिल्ल्यान ताका कुलपरंपरागत हक्काचें स्वरुप प्राप्त जालां. ताका लागून हे वेवसाय आनी तांकां मेळपी हक्कांक ‘अलुते- बलुते’ अशें म्हणटात. ह्या ह्क्कांक लागून शेतकार आनी एकामेकांमदल्या संबंदांक उत्तरेंत जजमानी (यजमानी) पद्दत आनी महाराष्ट्रांत ‘अलुतेदारी-बलुतेदारी’ अशें म्हणटात. ह्या जजमानी वा अलुतेदारी-बलुतेदारी पद्दतींत शेतकार हो यजमान अशें मानतात. जाल्यार बिगर शेती-वेवसायीक हे ‘कामिन्’ (इत्सुक) अशें समजतात.

महाराष्ट्रांत अशा बिगर शेती-वेवसायीकांचे अलुतेदार वा ‘नारु’ आनी बलुतेदार वा ‘कारु’ अशे दोन प्रकार आसात. शेतकारांचीं म्हत्वाचीं कामां करपी आनी तांच्यो दिसपट्ट्यो गरजो भागोवपी ते बलुतेदार. तांकां मोबदलो म्हळ्यार धान्याचो वांटोय चड मेळटा. अलुतेदारापरस बलुतेदाराचो हक्क चड व्हडलो आसता. पाटील आनी कुलकर्णी सोडल्यार, चौगुलो, म्हार, मेस्त,सोहार, चांभार, कुंभार, म्हालो, शेट, जोशी, परीट, गुरव आनी खारवी हे ‘बारा बलुतेदार’ म्हूण नांवाजिल्ले आसात. जांच्या बगर शेतकारांचें अडना पूण जे शेतकारांच्यो बारीक-सारीक किरकोळ गरजो भागयतात ते अलुतेदार. हातूंत तेली, तांबोळी, साळी, सनगर, शिंपी, माळी, गोंधळी, डवऱ्या, भाट, ठाकर, गोसावी, मुलाणा, वादंत्री, घडशी, कलावंत, तराळ, कोरळ, भोई ह्यो अठरा जाती आस्पावतात. दरेक गांवांत ह् सगळे अलुतेदार-बलुतेदार आसताच अशेंय ना. वेळ प्रसंगाक अलुतेदार आनी बलुतेदार एकामेकांचीं कामां करतना दिसून येतात. अलुतेदार आनी बलुतेदारांच्या वेवसायां वयल्यान तांची व्हडली, मदली आनी धाकटी वळ वा कास अशी प्रतवारी करतात. तांची बिदागी वेवसाया प्रमाण थारायतात.

शेताच्या कामा भायर लग्न वा हेर धर्मीक-सामाजीक सुवाळ्यांतय म्हार-मांगाक धरून सगल्या अलुत्या-बलुत्यांची कामां परंपरेन थारायल्लीं आसतात. ताचे खातीर तांकां खणनाल्ल हांच्या सारको मोबदलो कामा प्रमाण आमा ऐपतीप्रमाण मेळटा. हे अलुतेदारी-बलुतेदारी पद्दतींत गांवातले बिगर शेती वेवसायांतलें कुटुंब, तांचे काम आनी ताचो मोबदलो हांचो निश्चित आनी अभेद्य असो मेळ दिसून येता. हातूंत कांय जाणांक अलुत्या-बलुत्यांची पिळवणूक दिसता, जाल्यार कांय जाणांक शेतकारांचो छळ दिसता.

ग्रामीण अर्थ वेवस्थेंत आधारभूत आशिल्ली ही पद्दत उद्येगीकरणाच्या आनी नागरीकरणाच्या प्रभावाखाला हालीं हालीं मोडून पडत आयल्य. आपापल्यो वाडट्यो गरजो आनी अपेक्षा भागोवपा खातीर सगले जाण शारांनी वचून स्थायिक जातात. देखून खेड्यांतलें पयलींचें एकामेकांचेर आदारून रावप उणें जायत आसा. दुडवांच्या विनियम-माध्यमाक लागून हाचेर परिणाम जाला. खूब कडेन 1933 वर्सा सावन म्हारांची तांच्यांत जाल्ल्या नवजागृतायेक लागून आपले वतनी हक्क आनी गांवकीचीं कामां सोडून दिवपाक सुरवात केली.

गोंयांतूय आदल्या तेंपार अशे बिगर शेतवड वेवसायिकांचे वतनी हक्क आशिल्ले. गांवचे म्हाले, मडवळ, मेस्त, म्हार, चामार ह्या सारकिले बिगर शेतवड वेवसायिक गांवच्या शेतकारांची आपपल्या वेवसायांवरवीं वर्सभर फुकट कामां करताले आनी ह्या कामाचें मोल म्हूण शेतकार तांकां शेतांत पिकयल्लें पीक अमुकूच अशा प्रमाणांत दिताले. हें पीक दिवप शेत मळटा त्या दिसा आनी मळणेच्या जाग्यारुच जातालें. भारतांतल्या हेर वाठारां प्रमाण गोंयांतय उद्येगीकरणाक लागून ही पद्दत ल्हव ल्हव नश्ट जायत गेली.