نقده: شهری در استان آذربایجان غربی

این شهر در ۹۵ کیلومتری جنوب‌شرق ارومیه واقع شده‌است.

نقده
کشور	ایران
استان	آذربایجان غربی
شهرستان	نقده
بخش	مرکزی
نام(های) پیشین	سولدوز
مردم
جمعیت	۸۱٬۵۹۸ نفر در سال ۱۳۹۵
جغرافیای طبیعی
ارتفاع	۱۲۹۹ متر
اطلاعات شهری
شهردار	سلیمان صابر
ره‌آورد	سیب، انگور، عسل، نقل، حلوای محلی (داش حلواسی)
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۴۴۳۵۶
وبگاه	فرمانداری نقده
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ص ۲۷  ایران د ۳۷
نقده روی نقشه ایران ۳۶°۵۷′۲۳″شمالی ۴۵°۲۳′۱۷″شرقی / ۳۶٫۹۵۶۴°شمالی ۴۵٫۳۸۸۱°شرقی / 36.9564; 45.3881

تا سال ۱۳۴۶ شمسی این شهر با نام سولدوز شناخته می‌شد که طی مصوبه‌ای نام این شهر و شهرستان به نقده تغییر یافت.

نقده با ارتفاع ۱٬۳۳۰ متر، در منطقه‌ای کوهستانی، در ۵۵۱ کیلومتری غرب شمالی تهران و ۷۲ کیلومتری جنوب شرقی ارومیه، سر راه پیرانشهر به محمدیار و ارومیه قرار دارد.

راه میاندوآب به اشنویه و راه ارومیه به مهاباد (از طریق اشنویه) و نیز راه پیرانشهر به تبریز و میاندوآب شبکهٔ راه‌های اصلی این شهرستان را تشکیل می‌دهند و مردم آن عمدتاً به کشاورزی و دامداری مشغول هستند و توتون و تنباکو از اقلام صادراتی آن است.

در این شهر، زبانهای تُرکی آذربایجانی و کُردی به‌عنوان زبانهای گفتاری و زبان فارسی به‌عنوان زبان آموزش و نوشتار رسمی، مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مینورسکی در دائرةالمعارف اسلامی زیر واژه سولدوز آورده که ناحیهٔ سولدوز را غازان خان در سال ۷۰۳ ه‍.ق به امیر چوپان داده‌است و بر این اساس به نظر ریشه نام گذاری سولدوز از نام امیر چوپان گرفته شده‌است.

ریشه نامگذاری‌های گوناگون بر روی شهر نقده:

• نغده: از زیورآلات زنان قره‌پاپاق
• نقی‌ده: آبادی نقی (نقی‌خان بوزچلو: مالک اصلی شهر در دوران قاجار و پهلوی).
• سولی‌دُوز: این اصطلاح در زبان ترکی آذربایجانی به دشت‌های هموار و پرآب اطلاق می‌شود.

موقعیت

شهر نقده مركز شهرستان نقده در استان آذربايجان غربي با پهنه اي حدود 10 كيلومتر مربع در جنوب استان در 36 درجه و 57 دقيقه عرض شمالي و 45 درجه و 22 دقيقه طول خاوري نسبت به نيمروز گرينويچ قرار دارد.

مسیرهای دسترسی به نقده عبارتند از:

• مسير اصلی نقده – اروميه به درازای 115 كيلومتر.
• مسير فرعی نقده – جلديان به درازای 26 كيلومتر.
• مسير نقده – پيرانشهر به درازای 45 كيلومتر.
• مسير فرعی نقده – محمديار به درازای 15كيلومتر.

رودخانه

علاوه بر موقعیت جغرافیایی خاص، عامل اصلی‌ حیات کشاورزی سلدوز رودخانه گدار چای است. این رودخانه از ارتفاعات مرزی اشنویه در کردستان عراق (حدود پنج کیلومتر پایین‌تر از مرز ترکیه و عراق) یعنی‌ کوه‌هایی‌ که زاگرس را به آرارات پیوند می دهند سرچشمه می‌گیرد. یک شاخه فرعی نیز از قله ۳۴۸۰ متری "گدار" که در داخل خاک ایران است سرازیر شده و پس از عبور از داخل اشنویه به شاخه اصلی‌ می‌ پیوندد که از جنوب‌غربی اشنویه و نیز از جنوب‌غربی قله جادر با فاصله نسبتا زیادی می‌گذرد. در ابتدای خاک سلدوز، در حدود ۱۲ کیلومتری جنوب اشنویه، شاخه فرعی دیگری به نام "علی‌ آواچایی" به گدار چای می پیوندد که از قله ۳۵۷۸ متری سیاه‌کوه سرچشمه می‌گیرد که محاذی آن در خاک عراق، سرچشمه‌های رودخانه "زاب کبیر" است. شاخه فرعی دیگری به نام "بالخچی چایی" نیز از کوه "لکبن" مابین مهاباد و پیرانشهر سرچشمه می‌گیرد و در داخل شهر نقده به گدار چای می ریزد. گدار چای در جنوب شرقی بندر حیدرآباد از توابع شهرستان نقده وارد دریاچه ارومیه می‌شود.

اتنیک و دین

دشت نقده در طول تاریخ محل زندگی اقوام مختلف از جمله آذربایجانی‌ها، کُردها، آشوری‌ها، مادها، مانناها و ارمنی‌ها بوده‌است. در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار و در سال ۱۲۴۵ هجری قمری، ایل قره‌پاپاق از منطقهٔ قفقاز به این منطقه مهاجرت کرده، ساکن دشت نقده شده و به کشاورزی و دامداری در این منطقهٔ حاصل‌خیز مشغول شد. براساس یک طرح آمارگیری که در دههٔ ۱۳۵۰ خورشیدی در نقده صورت گرفت، از مجموع جمعیت آن زمان شهر، ۱۲٬۰۰۰ نفر (۶۰ درصد) را آذری‌های شیعه مذهب و ۸٬۰۰۰ نفر (۴۰ درصد) را کُردهای سنی مذهب تشکیل می‌دادند.

تا قبل از نسل‌کشی آشوریان و در حدود سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷، ۵۹۸ آشوری در مجموع ۱۰۸ خانوار در نقده زندگی می‌کردند. در سال ۱۸۸۱، نقده ۶۰ خانوار یهودی داشت که حدوداً ۳۶۰ نفر می‌شدند. تا سال ۱۹۰۱ جمعیت یهودیان به ۸۰۰ تن افزایش پیدا کرد که بعدها همه آنان به اسرائیل مهاجرت کردند.

در حال حاضر، اهالی شهر را آذری‌ها و کُردها تشکیل می‌دهند. مردم نقده مسلمان و پیرو مذاهب شیعه و سنی هستند.

تپه باستانی حسنلو

یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های شهرستان نقده، تپه حسنلو است که در اطراف این شهر قرار دارد و از آثار تاریخی باارزش ایران است. حسنلو، تپه ای بزرگ و دایره ای به قطر ۲۵۰ تا ۲۸۰ متر است که در بین دو روستای حسنلو و امین لو جای دارد و در پیرامون آن تپه‌های قدیمی دیگری هم به چشم می‌خورد. این‌طور که مشخصه اولین کسانی که بر روی این تپه زندگی می‌کردند قومی به اسم منائیان بودند. به گفته باستان شناسان در ۱۰ دورهٔ مختلف زمانی افرادی بر روی این تپه سکونت می‌کردند.

سکونت در این تپه ۱۰ دوره مختلف زمانی دارد که در میان آن‌ها دوره دهم از همه قدیمی تر است که در حدود ۶ هزار سال پیش از میلاد شروع شده‌است. از دوره‌های دهم، نهم و هشتم اطلاعات زیادی در دست نیست حال آنکه دربارهٔ دوره‌های هفتم تا اول اطلاعات بیشتری در دست است چون بر روی این تپه آثار بیشتری از این دوره‌ها پیدا شده‌است؛ مثلاً ظروف خاکستری سفالی کشف شده در این محل متعلق به دوره پنجم سکونت هستند و به نظر می‌آید که بناهای خشتی و گلی هم برای همین دوره باشد. از مهم‌ترین آثاری که از دوره چهارم سکونت به جای مانده بناهای سنگی است که اطلاعات زیادی را دربارهٔ آن دوره به دست می‌دهد. دوره سوم سکونت همزمان با حکومت مادها و دوره دوم سکونت همزمان با دوره پارت‌ها می‌باشد. دوره اول هم مصادف با اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام است که امروز هیچ آثاری از آن دوره در حسنلو دیده نمی‌شود و همگی نابود شده‌اند. یکی از با اهمیت‌ترین دوره‌های سکونت بر روی تپه دوره چهارم است که اغلب بناهای سنگی متعلق به این دوره اند و تا به امروز بررسی‌های زیادی هم بر روی آن‌ها صورت گرفته‌است. بر روی این تپه قلعه ای مستحکم به چشم می‌خورد و در طی کندوکاوهایی که سال‌ها قبل صورت گرفت بخش‌هایی مثل اتاق‌ها، سالن‌ها، دیواری دفاعی و… پدیدار شدند. در نقطهٔ مرکزی این دژ حیاطی مرکزی به ابعاد ۲۹ در ۱۹ متر موجود است که البته اندازهٔ طول و عرض در همه جا برابر نیست. اگر نگاهی به سمت شرقی حیاط بیندازید تالاری بزرگ و چند انبار را می‌بینید در داخل تالار خمره‌هایی کشف شده که به نظر می‌رسد برای ذخیره آب به کار می‌رفتند. اولین تالاری که در این دژ درست شده همین تالار سمت شرقی است که به ترتیب ۱۶ و ۴ متر طول و عرض دارد. در مرکز این تالار در دو ردیف ۴ ستون را می‌بینید که فاصلهٔ ان‌ها از هم ۵ متر است.

جنگ نقده

یکی از مهم‌ترین وقایعی که بعد از وقوع انقلاب سال ۵۷ در غرب ایران به وقوع پیوست، جنگ نقده بود. ریشه این جنگ به اختلافات بین حزب دموکرات کردستان ایران و حکومت تازه‌کار جمهوری اسلامی بر سر میزان اختیارات دولت مرکزی در اداره مناطق کردزبان در غرب و کردستان ایران بود. مدتی بعد از سرنگونی حکومت پهلوی و روی کار آمدن دولت موقت در تهران، عبدالرحمان قاسملو دبیرکل حزب دموکرات کردستان خواهان خودمختاری مناطق کردزبان و استقلال در امور داخلی مناطق کردنشین شد و سپس با مخالفت‌های متعدد از سوی دولت مرکزی، نیروهای حزب دموکرات چندین پادگان در آذربایجان غربی و کردستان را به تصرف خود درآوردند.

در ادامه کشاکش احزاب کُرد و حکومت تازه‌کار در تاریخ ۳۱ فروردین سال ۱۳۵۸ حزب دموکرات در ادامه میتینگ‌های سیاسی‌اش که به تازگی در سنندج و مهاباد نیز برگزار کرده بود اعلام کرد که تصمیم دارد یک گردهمایی و میتینگ سیاسی نیز در شهر نقده برگزار کند. با وجود مخالفت بزرگان ترک و حتی کرد شهر نقده از جمله امام جمعه اهل سنت و امام جمعه اهل تشیع شهر با برگزاری این میتینگ در بخش‌های ترک‌زبان شهر و پیشنهاد محل دیگری در بخش‌های کُردنشین نقده، این گردهمایی در ورزشگاه فوتبال شهر نقده برگزار شده و ضمن دعوت از ریش سفیدان و معتمدین هر دو گروه کرد و ترک نقده‌ای، حامیان حزب دموکرات از شهر نقده و دیگر شهرهای اطراف در آن دور هم جمع شدند.

به گواه شاهدین در حالی که میتینگ در حال شروع بود از بیرون از ورزشگاه صدای شلیک چند تیرهوایی شنیده شده و به دنبال نگرانی‌ها و ناآرامی‌های به پا شده در ورزشگاه، مشارکت‌کنندگان در مراسم برای فرار به سمت درهای استادیوم یورش بردند و ظرف چند ساعت آشوب و درگیری به خیابان‌ها و میدان‌های شهر نقده کشیده شد. در یک سوی این جنگ شهری حزب دموکرات قرار داشت و در سوی دیگر آن مخالفان این حزب و حامیان حکومت حضور داشتند. در نهایت بعد از سه روز درگیری میان طرفین و امضای صلح‌نامه‌ای، نیروهای مسلح شهر را ترک کردند و سپس با ورود نیروهای ارتش به این شهر، جنگ نقده به پایان رسید. پایان جنگ در حالی اتفاق افتاد که بسیاری از ساکنین کُرد نقده از شهر فرار کرده و به روستاهای مجاور و شهرهای مهاباد و پیرانشهر آواره شدند و مدتها طول کشید تا آنها به شهر نقده بازگردانده شوند، در حالی که بسیاری برای همیشه نقده را ترک کردند.

جنگ سه روزه نقده که موجب کشته شدن ده‌ها نفر و آوارگی صدها تن از مردم این شهر شده بود، به نوعی نخستین رویارویی جدی احزاب کُرد با حکومت مرکزی بود که بعدها در دیگر مناطق دارای جمعیت کرد در غرب ایران نیز ادامه یافت و موجب کشتار بسیاری از افراد غیرنظامی و مهاجرت اهالی بومی به استان‌های دیگر و حتی خارج از ایران شد.

تاکنون هیچ‌کدام از طرفین ماجرا که در شروع یا ادامه جنگ خونین نقده و عواقب آن تصمیم‌گیرنده بودند مسئولیت آن یا بخشی از آن را بر عهده نگرفته و حاکمیت ایران نیز در صدد جبران خسارات و دلجویی از شهروندان و خانواده‌های کشته‌شدگان این جنگ سه روزه بر نیامده است.

از جاذبه‌های گردشگری این شهر می‌توان به یئددی گؤز (هفت چشمه) در ۳ کیلومتری جنوب باختری شهر نقده و در بخش خاوری به سلطان یعقوب اشاره کرد. در گذشته طعم و مزه هر چشم و آب جوشان هر یک از این ۷ نقطه (هفت چشمه) با دیگری متفاوت و دارای املاح معدنی ویژه‌ای بوده‌است. بعد از خشک شدن چشمه‌ها حوضی به شکل کوزه در پائین کوه و در محل چشمه‌ها ساخته شده‌است. این تفرجگاه امکاناتی مثل آب آشامیدنی، فضای سبز، امکانات رفاهی، ورزشی، خدماتی، درمانی، بهداشتی، غذاخوری، شهربازی و پارکینگ را دارا می‌باشد. بسیاری از مردم نقده هر روز برای پیاده‌روی به این تفرجگاه می‌روند. تپه حسنلو، رودخانه گادار، محوطه سد حسنلو و تالاب بین‌المللی پارک لاله از دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهر است.

شهرستان نقده منطقه‌ای کوهستانی است و کوه‌های سلطان یعقوب، فیرنگی داغی، مهدی‌خان داغی و باباحسن داغی با ارتفاع ۲۰۰۰ متر از جملهٔ کوه‌های نقده می‌باشند.

این منطقه دارای چشمه‌های طبیعی زیادی نیز می‌باشد که می‌توان به چشمه‌های نقده که در روستای شیخ معروف، در ضلع جنوب، قرار دارند و چشمه‌ای معدنی و مؤثر برای درمان برخی بیماری‌های پوستی هستند اشاره نمود. همچنین چشمهٔ یئدی گؤز که در نزدیکی روستای گؤز ایران، در ۲ کیلومتری جنوب خاوری نقده و در دامنهٔ کوه‌های سلطان یعقوب قرار گرفته و از تفرجگاه‌های منطقه به حساب می‌آید، از چشمه‌های سرشناس نقده می‌باشد.

شهر نقده به سبب مرکزیت شهرستان نقده، تاریخ دور و دراز دشت نقده و همچنین برخورداری از جمعیت بالا و تنوع قومیتی و مذهبی، زادگاه شخصیت‌های برجسته‌ای از هر دو قوم تُرک و کُرد در حوزه‌های مختلف بوده‌است. فهرست زیر نام برخی از شخصیت‌های برجسته و شناخته شده شهرستان نقده می‌باشد.