سورانی (سۆرانی، Soranî) یا کردی میانی (کوردیی ناوهندی) یکی از گویشهای زبان کردی است.
سورانی | |
---|---|
کردی میانی | |
الفبای کردی | |
کدهای زبان | |
ایزو ۳–۶۳۹ | ckb |
سورانی در بخش میانی مناطق کردنشین ایران و همچنین در کردستان عراق صحبت میشود. شهرهای اصلی گویشوران سورانی عبارتند از مهاباد، سنندج، مریوان، بوکان، سقز، پیرانشهر، بانه، اُشنَویه، سردشت، نقده، جوانرود، روانسر، کامیاران، سروآباد، دیواندره، بیجار، دهگلان، تکاب، شاهین دژ و ... در ایران، و سلیمانیه، اربیل، کرکوک، حلبجه، سوران، رانیه، کویسنجق، در عراق.
اتنولوگ شمار گویشوران سورانی را در سال ۲۰۰۴ میلادی جمعاً ۳٬۰۱۲٬۰۰۰ نفر برآورد میکند.
لهجههای سورانی شامل:کردی سقزی اردلانی، بابانی، و مکریانی و جافی و ... است.
جمعیت گویشوران سورانی عراق ۲٫۸ میلیون نفر (۱۰٫۶ درصد جمعیت عراق) و جمعیت گویشوران بادینی (کرمانجی) عراق ۲٫۲ میلیون نفر (۸٫۴ درصد جمعیت عراق) است.
در عراق، لهجهٔ بابانی از گویش سورانی (که در سلیمانیه متداول است) در زمان سلطهٔ انگلیسها (۱۹۳۲–۱۹۱۸) و در ایران لهجهٔ مکری در دورهٔ فعالیت حزب دموکرات کردستان (۴۶–۱۹۴۰) بهعنوان معیار سورانی برگزیده شد. پیش از آن در سدههای ۱۷ و ۱۸ میلادی زبان کردی اورامانی بهعنوان زبان نوشتار کردی بهکار رفتهبود.
بر اساس منابع بسیاری گفته شدهاست که کردی تنها بازمانده از زبان مادها است، اما از زبان مادی تنها چند واژه باقی ماندهاست و نمیتوان براساس آن چنین قضاوتی کرد.
در میان سورانینویسان پافشاری بر دوری گزیدن از واژههای عربی، فارسی و ترکی که کردی تحت سلطهٔ این سه زبان قرار داشته نمایان است و اما این سختگیری و سرهگرایی سورانی نسبت به واژههای اروپایی وجود ندارد.
سورانی اصطلاح رایج این گویش در بین مردم است، و برخی از زبانشناسان از عبارتهای «کردی میانی یا کردی مرکزی» و «کرمانجی میانی» (به کردی: کوردیی ناوهندی، Kurdîya Nawendî) استفاده میکنند.
زبان فارسی نیز از زبانهای ایرانی غربی است ولی به دستهٔ جنوب غربی تعلق دارد.
شهرهای اصلی گویشور کردی میانی عبارتند از:
گویش سورانی خود به چندین لهجه سقزی ،مکریانی و اردلانی تقسیم میشود. تقسیم میشود. لهجهٔ رایج در سنندج لهجهٔ اردلانی است که لهجهٔ مناطق مرزی کردستان سقزی است و لهجهٔ جنوب استان آذربایجان غربی مُکریانی نام دارد. در عراق نیز دو لهجهٔ اصلی سورانی اصلی (در اربیل، کرکوک، سلیمانیه و سقز) و سلیمانیهای رایج است. همچنین لهجهٔ بوکانی که ترکیبی فصیح از کردی سورانی و مکریانی است زبان محاوره منطقهٔ بوکان و حومهٔ آن است. بهطور کل اردلانی/سلیمانیهای یک گروه و مکریانی/اربیلی نیز یک گروه دیگر را تشکیل میدهند.
گروهها:
کُردی اردلانی | کُردی موکڕیانی | کُردی کهڵهوری | کُردی لهکی | فارسی |
---|---|---|---|---|
دایک | دایک | داڵگ/دایگ | دا/داڵکه | مادر |
تهماته | باینجان سوور | تهماته | تهماته | گوجه فرنگی |
بۆ/بۆچی | بۆ/بۆچی | پەی/ڕا | ئهڕا | برای |
ئێوه | ئهنگۆ | ئیوه | هۆمه | شما |
بوچک | چکۆله/ بچکوله/بچوک | بۊچگ | گوجین/گوجهر | کوچک |
لهتهک/لهگهڵ | دهگهڵ/لهگهڵ | وهگهرد/وهل | ڤهگهرد/وهرد | با |
کتێو/کتێب | کتێب | کتاو | کتاو | کتاب |
بوو | بوو | بۊ/بوو | بۊ/بی | بود |
وتم/گوتم | کوتم | وهتم | ڤتم | گفتم |
ههموو | ههموو | گشت | کول | همه |
خهوتن | نوستن/ خهوتن | خهفتن | هوهتن | خوابیدن |
کیژ/کچ/کهنیشک | کیژ/کچ | دۊهت/کنیشک | دت | دختر |
قوڕ/چڵپاو | قوڕ/چڵپاو | خهڕگ/چڵپاو | ههڕێ/چڵپاو/مڕکاو | گِل |
ئاژهڵ/گیانلهبهر | ئاژهڵ/گیانلهبهر | گیاندار/گیانلهوهر | گیاندار/گیانهوهر | جاندار |
ئهستێره | ئهستێره | ههساره | ئاساره | ستاره |
وێسام/وێستام | ڕاوهستام | وسام | هۆسام | ایستادم |
ڕۆیشتن | ڕویشتن | چین/چگەن | چێن | رفتن |
پاشی/دوای | پاشی/دوای | دۊای/پاشی | دوماێ/پاشهو | بعد از |
مریشک/مامر | مریشک | مامر | مڕخ | مرغ |
چاو | چاو | چاو/چهو | چهم | چشم |
لهکوێیت؟ | لهچۆیی؟ | لهکوڕهای؟ | هاینه کو؟ | کجایی؟ |
مناڵ | منداڵ | مناڵ | ئایل | بچه |
ئایسه/ئێستا | ئهلحان | ئیسه/ئێرنگه | ئیسه/ئیسگه | الان |
پهلکه زێڕینه | پێلکه زێڕینه | زهڕینه و سیمینه | تویل زهڕین | رنگین کمان |
چهم | چۆم | چهم | چهم | رودخانه |
بنیام | مرۆڤ | ئاێم | ئاێم | آدم |
ئاوی | شین | کهو | کاو | آبی |
بهیانی | سبهینێ | سوحا/شۊەکی | شوهکی | صبح |
از شاعران بزرگ کلاسیکسرای این گویش میتوان به نالی، محوی، حاجی قادر کویی، قانع، هژار، هیمن، شریف و جلال ملکشاه اشاره کرد و از خوانندگان بزرگ آن میتوان سیدعلیاصغر کردستانی، حسن زیرک، ماملی، علی مردان، طاهر توفیق، ناصر رزازی، نجمه غلامی و مظهر خالقی را نام برد.
رمان ژانی گهل (درد ملت) نوشته ابراهیم احمد از نخستین رمانهای قابل توجه در گویش سورانی بهشمار میرود.
قدیمیترین آن فرهنگ یک زبانه کردی سورانی به نام فرهنگ خال (تألیف محمّد خال از اهالی سلیمانیه در ۱۹۶۰) است و آخرین فرهنگ مهم دوزبانه سورانی هژار (۱۹۹۵) است. این فرهنگها بهطور وضوح نگرش تجویزی و ناسیونالیستی دارند نه توصیفی و از اینرو از ذکر واژههای بیگانه یا هر چه رنگ خارجی دارد دوری گزیدهاند.
در میان زبانهای ایرانی زبان فارسی در مرحلهای بسیار قدیمتر از دیگر زبانهای این خانواده به شکل استاندارد و یکدست نوشتاری دست یافت. پس از کنارگذاشتهشدن خط و زبان استاندارد پارسی میانه، استانداردسازی فارسی نو با روندی طبیعی آغاز شد و در حدود سدههای ۸ و ۹ میلادی یعنی در زمان رودکی و پس از آن شکل نهایی یکدست خود را یافت. استانداردسازی دیگر زبانهای ایرانی سدهها بعد و گاه از طرق سیاستگذاری دولتی (مانند فارسی تاجیکی و پشتو) انجام گرفت. استانداردسازی نوشتاری گویشهای کردی از سدهٔ بیستم آغاز شده و هنوز ادامه دارد. در میان گویشهای کردی دو شاخهٔ سورانی و کرمانجی نیمهاستاندارد هستند و استانداردهایی جدا از یکدیگر را دنبال کردهاند.
زبان اداری حکومتی کردستان عراق تا سال ۱۹۲۰ به دلیل سلطه حکومت عثمانی بر منطقه، ترکی عثمانی بود. زبان نوشتاری سورانی که با الفبای مرسوم به آرامی و با افزودن علاماتی جهت تکمیل الفبا، نوشته میشود در سالهای ۱۹۱۹ و ۱۹۲۰ با بخشنامهای توسط حکومت بریتانیا که بر منطقه مستقر شدهبود در کشور عراق و منطقه ایجاد شد. زبانهای بیگانه در مدارس کردستان عراق تا سال ۱۹۲۱ تدریس میشد و پس از آن مقامات بریتانیایی از تدریس زبانهای بیگانه جلوگیری کردند.
در روزنامهٔ رسمی امور اداری بریتانیا، شماره اکتبر ۱۹۲۵ در متن نامهٔ رسمی بریتانیا به سازمان ملل مورخهٔ ۲۴ فوریه ۱۹۲۶ دربارهٔ امور اداری منطقهٔ کردنشین تحت ادارهٔ بریتانیا میخوانیم:
«در مورد استفادهٔ زبان کردی باید دانست که کردی پیش از جنگ به عنوان زبان ارتباطات نوشتاری، چه در حوزهٔ شخصی و چه حوزهٔ رسمی، استفاده نشده بود. شماری از آثار شعری به کردی موجود بود ولی ایجاد یک زبان نوشتاری به عنوان وسیله ارتباطی، بهطور کامل با تلاشهای مقامات بریتانیایی صورت گرفت. پیش از آن زبانهای فارسی، ترکی و عربی استفاده میشد.»
این نامه ادامه میدهد که حکومت بریتانیا پس از ایجاد زبان نوشتاری برای کردی سورانی، «نهایت سعی خود را برای مجاز اعلام کردن و استفادهٔ فعالانه از زبان کردی را تشویق و ترغیب نمود.»
با اینکه آثار ادبی تا پیش از اوایل سدهٔ ۱۹ میلادی در گویش سورانی نوشته نشده بود انگلیسیها از میان گورانی، سورانی و بادینانی، گویش سورانی را دستمایهٔ خود برای ایجاد یک زبان کردی نوشتاری قرار داده آن را به عنوان زبان رسمی کردهای عراق معرفی کردند. این باعث شد که در آغاز گویشوران بادینی نیمهٔ شمالی کردستان عراق که درک سورانی برایشان دشوار بود کودکان خود را ترجیحاً به مدارس عربیزبان بفرستند.
زبان نوشتاری کردی در عراق به مرور دو شکل نیمهاستاندارد پیدا کرد که تا امروزه ادامه دارد. یکی گونهٔ گویش کردی سورانی (بر پایهٔ لهجههای سورانی سلیمانیه و اربیل) و دیگری گونهٔ گویش بادینانی (بر پایهٔ لهجهٔ دهوک). این تفاوتها همچنان پابرجاست و مانع ایجاد یک شکل زبانی یکدست و استاندارد برای کردهای عراق شدهاست. بخش بزرگی از استانداردسازیهای اولیه در نوشتههای کردی سورانی سالهای ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵ انجام شد.
یک همایش سیاسی در عراق در سال ۱۹۵۹ تصمیم گرفت تا سورانی را «زبان استاندارد ادبی برای همهٔ کردها» اعلام کند، ولی بادینیزبانان (کرمانجیزبانان) شمال عراق و کردهای ترکیه چنین تصمیمی را نپذیرفتند. در مطبوعات چاپشدهٔ گویش سورانی در ایران گویش مکری (مُکریانی) بوکان و مهاباد معیار نوشتاری است. البته نوشتههای مکری برخی از ویژگیهای گویش سلیمانیه را نیز استفاده کردهاند.
در سالهای اخیر گویش معیار بیشتر به سمتی میرود که درک آن برای همه کرد زبانان آسانتر باشد و با گذشت زمان این مورد نیز بیشتر به پیش میرود.
وامواژهها در سورانی معمولاً دستخوش مقداری دگرگونی آوایی میشوند یا با تفاوتهایی نوشته میشوند. برای نمونه بحث عربی به صورت «باس»، خلق به صورت «خهلک» و خلعت به شکل «خهلات» تلفظ و نوشته میشود.
در مراحل آغازین نوشتن به کردی سورانی، نویسندگان استفاده زیادی از واژههای فارسی و عربی میکردند و این نشانهای از سطح ادبی بالاتر بود؛ ولی در دورههای پس از آن و احساس خطر نسبت به زبان کردی از سوی زبان غالب عربی در عراق، معیارسازان کُرد عراق کوشش فراوانی برای بیرون ریختن واژههای عربی از سورانی تا حد ممکن انجام دادند. اما کاربرد پسوندهای فارسی مانند -دار (نمونه بریندار: به صورت لغوی یعنی بریدندار، به معنی زخمی)، نشین (نمونه: شانشین: شاهنشین)، سازی (چاکسازی: بهسازی) و -خانه (کتێبخانه: به معنی کتابخانه) همچنان رواج دارد.
در دورهٔ اولیه و نشستهای آغازین واژهگزینی از سوی زباندانان سورانی کوشش میشد تا برای بسیاری از واژههای عربی برابرهای فارسی آنها استفاده شود. فارسی و کردی هر دو از زبانهای ایرانی هستند و نزدیکی این دو زبان دلیل این تصمیم زباندانان کرد بود. وامواژههای فارسی در کردی مانند آسایش، پرورده، پیوند، چاپ، انجام، تندرستی، هنرمند، گزارش (گوزاریشت)، آراسته (ئاڕاسته) و… از آن دوره نشأت میگیرند، ولی امروزه بیشینهٔ کردزبانان عراق این واژهها را واژههای اصیل کردی میپندارند. برای گریز از کاربرد واژههای عربی در کنار واژهسازی گسترده در سورانی، از واژههای اروپایی (مانند پارتی (حزب)، اکتور (هنرپیشه)) و کرمانجی (مانند مرۆڤ (انسان)، گۆڤار (گاهنامه)) نیز استفاده شد.
برخی از واژههای سورانی به خاطر نوشتاری نبودن این زبان در قدیم و وامگیری از طریق شنیداری از زبانهای دیگر به صورتهای تحریفشده وارد این زبان شدهاند. نمونهها: ئهنقهس (تحریفشدهٔ عن قصد و از قصد)، کرماشان (تحریفشدهٔ نام کرمانشاه لقب بهرام چهارم ساسانی)، بوردومان (تحریفشدهٔ بمباردمان)، کشتوکال (تحریفشدهٔ کشتوکار)، ئالقه (تحریفشدهٔ حلقه)، ههلبهت (تحریفشدهٔ البته)، لهقهم (تحریفشدهٔ لقب). یا قهرهبالغ/قهرهبالخ (به معنی شلوغ) که از Kalabalık ترکی گرفته شدهاست و آن نیز خود از غلبه عربی (به معنی زیاد) و پسوند -لیک ترکی ساخته شدهاست. از نمونههای دیگر میتوان به وڵات (تحریفی از ولایت)، دموودهزگا (تحریفی از دم و دستگاه)، پهروهرده (از پرورده فارسی اما با معنی تحریفشده و به معنی پرورش) اشاره کرد.
برخی واژهها در سورانی نیز از زبان سُریانی (زبان آشوریان) وام گرفته شدهاست ازجمله واژه خبات (در کردی خهبات) که به معنی کوشش و مبارزه است و از واژه سریانی ܚܦܝܛ (خپط) به همین معنی، گرفته شدهاست. یا شیرۆخ و شلوخه به معنی بند کفش که از ریشه سریانی ܣܪܟ (سرک) به معنی چسبیدن گرفته شدهاست.
بین کُردی سورانی و کُردی کرمانجی تفاوتهای دستور زبانی دیده میشود به خصوص در بحث ضمایر. اما ریشهٔ واژگان و کلمات مانند هم اند و صرفاً در نوع تلفظ با هم تفاوت دارند نمونه ای از این کلمات عبارت اند از: چیا به معنی کوه/ولات به معنی سرزمین و کشور/ژیان به معنی زندگی/حه ز ده کم به معنی دوست دارم/بریندار به معنی زخمی/....
البته دامنهٔ لغات در کُردی سورانی بیشتر از کُردی کرمانجی است و برای یک واژه کُردی کرمانجی در کُردی سورانی چندین مترادف و هممعنی دیده میشود، مثلاً در کُردی کرمانجی به کشور وڵات میگویند اما در کُردی سورانی علاوه بر وڵات، نیشتمان هم مترادفی محسوب میشود یا در کُردی کرمانجی به کوه چیا میگویند اما در کُردی سورانی علاوه بر چیا به کوه، کێو (با تلفظ کِو)، شاخ و بندن (بهندهن) هم میگویند یا در کُردی کرمانجی بڕیندار، که به معنی زخمی است، در کُردی سورانی علاوه بر آن به زخمی زام دار هم میگویند. به همین دلیل شاید اگر یک کُرد کرمانج با یک کُرد سوران صحبت کند کامل کُردی سورانی متوجه نشود اما اگر یک کُرد سوران با یک کُرد کرمانج صحبت کند تقریباً تمام کلمات را متوجه میشود و این امر همانطور که در بالا اشاره شد، ناشی از دامنهٔ بالای لغات در کُردی سورانی است.
مونههای تفاوت دستوری: ضمایر شخصی فارسی، کُردی سورانی و کُردی کرمانجی؛ در کُردی کرمانجی بر خلاف فارسی و کُردی سورانی تفاوت دستوری میان حالات فاعلی، مفعولی و مذکر و مؤنث وجود دارد (آوانویسی لاتین کُردی سورانی نیز در پرانتز آمده):
فارسی | سورانی | کرمانجی |
---|---|---|
من | من (min) | فاعلی: ez / مفعولی min |
تو | تۆ (to) | فاعلی: tu /مفعولی: te |
او | ئهو (ew) | فاعلی: ew / مفعولی: wî (مذکر), wê (مؤنث) |
ما | ئێمه (ême) | فاعلی: em / مفعولی: me |
شما | ئێوه (êwe) | فاعلی: hûn / مفعولی: we |
آنها | ئهوان (ewan) | فاعلی: ewan / مفعولی: wan |
در استان کردستان، گویش منطقهای که از جنوب سنندج آغاز میشود و تا کرمانشاه ادامه مییابد گونهای کُردی گورانی از زیر شاخههای زبان کردی است که از نظر واژهها با کُردی سورانی نزدیکی دارد.
ی، ێ, ﮪ , وو، و، ﯙ , ن، م، ل، ڵ, گ، ک، ق، ڤ, ف، غ، ع، ش، س، ژ، ز، ڕ, ر، د، خ، ح، چ، ج، ت، پ، ب، ئ، ا
A, B, C, Ç, D, E, Ê, F, G, H, I, Î, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, Ş, T, U, Û, V, W, X, Y, Z
در شوروی پیشین و امروزه در ارمنستان، کرمانجیزبانان از الفبایی بر پایهٔ سیریلیک استفاده میکنند (۳۲ حرف دارد): А, Б, В, Г, Г', Д, Е, Ә, Ә́, Ж, З, И, Й, К, К', Л, М, Н, О, Ö, П, П', Р, Р', С, Т, Т', У, Ф, Х, Һ, Һ', Ч, Ч', Ш, Щ, Ь, Э, Q, W
حروف ڵ, ڶ، ڕ, ڒ, ڔ، ۊ و غ سورانی برابری در الفبای کرمانجی ندارد.
نسخهٔ کردی مرکزی ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد |
This article uses material from the Wikipedia فارسی article سورانی, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.