ساواک

ساواک در کنار مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی، در سرکوب عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. از میان ۱۰ ادارهٔ کل ساواک، به‌طور مشخص ادارهٔ کل سوم ساواک، قدرت و اختیارات بسیاری در توقیف و بازجویی افراد داشت.

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

لاماسو نگهبان در نشان ساواک
بنیان‌گذاری	۲۳ اسفند ۱۳۳۵
انحلال	۱۷ بهمن ۱۳۵۷
گونه	اطلاعات و امنیت کشور اطلاعات خارجی و ضدجاسوسی
هدف	مقابله با کمونیسم، حفظ امنیت کشور و نظام سلطنتی، شاهنشاهی ایران مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی و جمع‌آوری اطلاعات
ستاد	سلطنت‌آباد تهران، ایران
محدودهٔ فعالیت	ایران و سراسر جهان
رئیس	تیمور بختیار (بنیانگذار و نخستین رئیس ساواک) سپهبد ناصر مقدم (واپسین رئیس ساواک)
افراد کلیدی	سرتیپ حسن علوی‌کیا ستوان علی معتضد پرویز ثابتی
کارمندان	حدود ۸۰۰۰ نفر

با اوج‌گیری ناآرامی‌های منجر به انقلاب ۱۳۵۷، محمدرضا شاه دستور انحلال ساواک را داد. ستاد پیشین سازمان اطلاعات و امنیت کشور ساواک در خیابان سلطنت‌آباد تهران بود.

سه سال پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سازمان اطلاعات و امنیت کشور در اسفند ۱۳۳۵ با تصویب مجلس شورای ملی به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های نخست‌وزیری، توسط سپهبد تیمور بختیار تأسیس شد. تا پیش از تأسیس ساواک، شهربانی و به‌طور مشخص، ادارهٔ اطلاعات شهربانی، مسئولیت برقراری امنیت کشور را برعهده داشت. قانون تأسیس ساواک دارای ۳ ماده اصلی بود:

1. ساواک وابسته به نخست‌وزیری است، رئیس آن را شاه منصوب می‌کند و عنوان معاونت نخست‌وزیر را دارا است.
2. وظیفه ساواک کسب اطلاعات لازم برای حفظ امنیت ملی، کشف جاسوسی، مقابله با ناقضان قوانین ضد سلطنت و ضد مبارزه مسلحانه، مرتکبان جرائم نظامی و عاملان سوءقصد به جان شاه و ولیعهد است.
3. مأموران ساواک در جرائم مربوط به آن‌ها، جزو ضابطان قضایی به‌شمار می‌روند و طبق سیستم دادگاه‌های نظامی که برای رسیدگی به جرائم سیاسی برپا شده عمل می‌کنند.

اسناد کتابخانه کنگره ایالات متحده آمریکا نشان می‌دهند که ساواک در سال ۱۹۵۷ (میلادی) زیر نظر سازمان‌های اطلاعاتی اسرائیل و آمریکا سازماندهی شد.

از سال ۱۳۴۲ بخش‌هایی تخصصی تشکیل شد و چارت سازمانی آن توسعه یافت. به‌طوری‌که از ۵۳۰۰ افسر تمام‌وقت (و در گزارشی دیگر ۳۹۹۱ کارمند) و شمار نامعلومی از خبرچینان پاره‌وقت تشکیل شد. در سال ۱۹۷۴ روزنامه نیوزویک مدعی شد که تا حدود ۳ میلیون نفر از ایرانیان به نحوی به عنوان خبرچین با ساواک همکاری می‌کنند. ساواک همچنین با تأسیس ادارهٔ کل ضدجاسوسی (هشتم)، به مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی بیگانگان در ایران مشغول شد.

ساواک در سرکوب عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. به‌طور مشخص ادارهٔ کل سوم ساواک، به عنوان عامل شکنجه و قتل عناصر ضدسلطنتی شناخته می‌شد. چنان‌که بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ شمار ۳۶۸ تن از چریک‌های مسلح ضد حکومت سلطنتی را در درگیری‌های مسلحانه به قتل رسانده و در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ (پیش از سرنگونی حکومت شاهنشاهی) حدود ۱۰۰ زندانی سیاسی را به قتل رسانده‌بود.

همکاری با سرویس‌های غربی

سازمان سیا، اطلاعاتی دربارهٔ کشورهای شوروی، افغانستان، کشورهای عربی و دیگر کشورها در اختیار ساواک قرار می‌داد. ساواک هم اطلاعاتی دربارهٔ مسائل منطقه‌ای، حزب توده، چریکی‌ها، و دیگر سازمان‌های سیاسی ایرانی، در اختیار سیا قرار می‌داد. در ۱ فروردین ۱۳۵۶ شبکه یک تلویزیون سراسری آلمان غربی در یک برنامه مستند ۱۲ دقیقه‌ای دربارهٔ فعالیت مأموران ساواک در آلمان و همکاری گسترده سازمان‌های اطلاعاتی دو کشور توضیح داد.

نظارت بر ناراضیان ایرانی خارج از کشور

اسناد ربوده شده از سفارت ایران در ژنو در سال ۱۹۷۵ آشکار کرد که این سفارت‌خانه به عنوان ستاد مرکزی فعالیت‌های ساواک در اروپا فعالیت می‌کرد. به دنبال افشای این اسناد دولت سوئیس، احمد ملک مهدوی، دبیر اول سفارت ایران را با ادعای عضویت در ساواک و سرپرستی آن در اروپا از خاک آن کشور اخراج کرد.

• ترور سپهبد تیمور بختیار، نخستین رئیس ساواک، در استان دیاله عراق.
• کمک به سرکوب واقعه سیاهکل، در بهمن ۱۳۴۹
• حمله به خانه‌های تیمی سازمان مجاهدین خلق ایران و دستگیری بنیان‌گذاران و بیشتر کادرهای آن در شهریور ۱۳۵۰
• حمله به پایگاه‌های چریک‌های فدایی خلق در ۲۶ اردیبهشت و ۲۸ اردیبهشت ۱۳۵۵

 

این سازمان به ویژه در سال‌های دهه ۱۳۵۰ و قبل از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، «نفرت‌انگیزترین و مخوف‌ترین» نهاد حکومتی در بین مردم به‌شمار می‌آمد. با این وجود، به گفته بسیاری از زندانیان سیاسی سابق، ساواک به «حوزه خصوصی افراد و خانواده‌هایشان» وارد نمی‌شد.

شکنجه

زندانیان ساواک و سازمان‌های مدافع حقوق بشر، بارها بازجویان ساواک را به استفاده از فشار و خشونت با استفاده از تکنیک‌های شکنجه‌کردن متهم می‌کردند. برخی از شکنجه‌هایی که ساواک به اعمال آن متهم است، شامل شلاق‌زدن و کتک زدن و در موارد مرتبط با چریک‌های مسلح، وارد آوردن شوک الکتریکی، ریختن آب جوش بر بدن، بستن وزنه‌های سنگین و کندن و کشیدن دندان و ناخن برای اعتراف و کسب اطلاعات از چریک‌های مسلح می‌شد؛ ولی با وجود همهٔ این ادعاها هیچ گونه سند و تصویری دال بر آثار وجود شکنجه بر روی متهمان منتشر نشده‌است.
در زیر انواع روش‌های مورد استفاده توسط بازجویان ساواک را مشاهده خواهید کرد:
شکنجه‌های عمومی

• شلاق زدن، کتک زدن، آویزان کردن از سقف یا نرده‌های زندان

شکنجه‌های حاد

• ریختن آب جوش یا روغن داغ روی بدن
• وارد آوردن شوک الکتریکی به زندانی
• بستن وزنه‌های سنگین به اندام‌های فرد
• سوزاندن بدن فرد با سیخ داغ یا شعلهٔ فندک، شمع و چراغ الکلی
• کشیدن دندان و ناخن با ابزارها و دستگاه‌های مخصوص
• مجبور کردن زندانی به راه رفتن پس از شلاق خوردن

شکنجه با دستگاه ابداعی آپولو

• یکی از مخوف‌ترین وسایل ابداع شده در ساواک برای شکنجه، دستگاهی موسوم به آپولو بود که در آن سر فرد را وارد یک مخزن فلزی می‌کردند و هم‌زمان بر پاهای وی شلاق می‌زدند یا از شوک الکتریکی استفاده می‌کردند و هنگامی که زندانی از درد فریاد می‌کشید صدای او به گوش‌های خودش بازمی‌گشت و این عمل ناراحتی و درد را در فرد دوچندان می‌کرد.
  

شکنجه‌های روانی

• توهین کردن و استفاده از الفاظ رکیک، دشنام گویی و تهدید کردن
• ایجاد یأس و نااُمیدی در میان زندانیان با پخش صدای «آه و ناله» در فضای زندان

علاوه براین روش‌های غیرانسانی، فقدان وضعیت بهداشتی و درمانی مناسب نیز یکی دیگر از حربه‌های ساواک برای افزایش درد و رنج متهمان بود. در بسیاری از موارد زندانیانِ آسیب دیده از شکنجه به‌طور کاملاً غیر بهداشتی تحت معالجه قرار می‌گرفتند و آنهایی هم که به بیمارستان‌ها منتقل می‌شدند از خدمات درمانیِ مناسب بهره نمی‌برند. همچنین بنا به گزارش‌های متعدد سازمان عفو بین‌الملل، بسیاری از متهمان در زیر شکنجه‌ها دوام نیاوردند و جان خود را از دست دادند.

مرگ صمد بهرنگی

در شهریورماه ۱۳۴۷ جسد بی‌جانِ داستان‌نویس و آموزگار مشهور تبریزی، صمد بهرنگی را از رودخانهٔ ارس بیرون کشیدند. انگشت اتهام به سمت ساواک روانه شد بالأخص جلال آل احمد از مهم‌ترین کسانی بود که در تثبیت این نکته که او نه در یک حادثه، بلکه توسط ساواک به قتل رسیده، نقش پررنگی داشت.

شکنجه خسرو گلسرخی

در دادگاه علنی خسرو گلسرخی شاعر و نویسنده چپ‌گرای ایران در سال ۱۳۵۲، وی اظهارداشت که توسط مأموران ساواک مورد شکنجه قرار گرفته و ادرار خونی می‌کرده‌است.

تیرباران جزنی

در روز ۳۰ فروردین ۱۳۵۴ بیژن جزنی و هشت نفر دیگر از اعضای دو گروه چریک‌های فدایی خلق و مجاهدین خلق، در تپه‌های اطراف زندان اوین به رگبار بسته شدند. ساواک ادعا کرده بود که این زندانی‌ها درحال فرار کشته شدند اما شواهد نشان می‌داد که این ۹ نفر درحالی‌که در دادگاه‌های رژیم پهلوی به حبس‌های طولانی مدت محکوم شده بودند، توسط مأموران ساواک تیرباران شدند.

مرگ غلامرضا تختی

غلامرضا تختی در ۱۷ دی ۱۳۴۶ در هتل آتلانتیک تهران به خاطر اختلافات خانوادگی با همسرش، خودکشی کرد. با این وجود عده‌ای از جمله جلال آل احمد ساواک را متهم می‌کردند که تختی را به دلیل محبوبیت زیاد و عدم وفاداری به نظام وقت ایران به قتل رسانده‌است. بابک، یگانه فرزند غلامرضا تختی، صریحاً اظهار داشت پدرش خودکشی کرده و کسی او را نکشته‌است.

بهایی‌ستیزی

به ادعای دنیس مک‌ایون و حامد الگار، ساواک با میدان دادن به انجمن تبلیغات اسلامی در بهایی ستیزی همدست بود.

آتش‌سوزی سینما رکس آبادان

در آتش‌سوزی سینما رکس آبادان در شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ صدها نفر کشته‌شدند. انقلابیون، ساواک را متهم کردند و سید روح‌الله خمینی آتش‌سوزی سینما رکس آبادان را شاهکار بزرگ شاه برای بدنام کردن انقلاب خواند.

پس از پیروزی انقلاب، شواهدی از سوی حسین تکبعلی‌زاده، متهم ردیف اول واقعه ارائه شد که نشان می‌داد آتش‌سوزی سینما رکس کار دولتِ وقت و ساواک نبوده‌است.

 

محسن صفایی فراهانی از مقام‌های ارشد و سابق جمهوری اسلامی در مصاحبه ای با حسین دهباشی ادعا کرد که فاجعه سینما رکس آبادان در دوران پادشاهی پهلوی، توسط انقلابیون رخ داد و بانیان آن فاجعه نیز پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی «نماینده مجلس» شدند.

دخالت در امور نشریات

از بدو تأسیس این سازمان امنیتی و به‌طور گسترده در دوران افزایش مبارزات مردمی در دههٔ ۵۰ شمسی، ساواک دخالت‌ها و استیلای شدیدی بر مطبوعات و نشریات کشور داشت. این دخالت‌ها شامل نظارت شدید بر موضوعات انتخابی و متون خبرها و تحلیل‌های روزنامه‌ها، سانسور گسترده، گماردن جاسوس در دفاتر نشریات و القای موضوع و حتی دیکتهٔ جملات انتخابی جهت چاپ می‌شد. گفته می‌شود که ساواک لیستی از کلیدواژه‌هایی ممنوعه مانند «چریک»، «انقلاب»، «شب»، «کنفدراسیون» و پس از مرگ خسرو گلسرخی واژهٔ «گلسرخ» را در اختیار مطبوعات قرار داده بود تا از این مفاهیم در نوشتارهای خود استفاده نکنند.

با اوج‌گیری ناآرامی‌های پیش از انقلاب در ایران، شاپور بختیار که تازه نخست‌وزیر شده بوده در یکی از نخستین اقدامات دستور انحلال ساواک را داد و رئیس پیشین ساواک نعمت‌الله نصیری که در آن زمان سفیر ایران در پاکستان بود به ایران فراخوانده شد و به زندان افتاد که این اقدامات نتیجه‌ای در برنداشت. با پیروزی انقلاب، نصیری دادگاهی شد و در نهایت دادگاه انقلاب رای به اعدام وی داد. اما با این حال برخی از اعضای دستگیر شده از اعضای رده‌های میانی و پایینی پیشین ساواک در تشکیل وزارت اطلاعات و سازماندهی آن با جمهوری اسلامی همکاری کردند.

 

ساواک ۱۰ ادارهٔ کل داشت و هریک از آنها برحسب چارت سازمانی وظایف تعیین‌شده‌ای داشتند.

1. ادارهٔ کل یکم مسئول کارهای ستاد فرماندهی و اداری و استخدامی (در آغاز دفتر ستاد ساواک بود)
2. ادارهٔ کل دوم مسئول جمع‌آوری اطلاعات خارجی
3. ادارهٔ کل سوم مسئول امنیت داخلی (ضداطلاعات و امنیت داخلی)
4. ادارهٔ کل چهارم مسئول حفاظت اطلاعات (ضداطلاعات و امنیت کارمندان ساواک)
5. ادارهٔ کل پنجم مسئول امور فنی
6. ادارهٔ کل ششم مسئول امور مالی
7. ادارهٔ کل هفتم مسئول بررسی اطلاعات خارجی (در آغاز با ادارهٔ کل دوم یک ادارهٔ کل را تشکیل می‌داد)
8. ادارهٔ کل هشتم مسئول ضدجاسوسی
9. ادارهٔ کل نهم مسئول تحقیق و پژوهش (مرکز اسناد، وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مختلف در صورت نیاز به اطلاعاتی از امنیت داخلی و سوابق افراد و سازمان‌ها از این ادارهٔ کل استعلام می‌کردند)
10. ادارهٔ کل دهم مسئول آموزش (در آغاز بخشی از ادارهٔ کل یکم بود)
    ادارهٔ کل سوم، مهم‌ترین و مقتدرترین ادارهٔ کل ساواک بود. از قسمت‌های مختلف ادارهٔ کل سوم می‌توان به واحد روحانیت یا واحد تعقیب و مراقبت اشاره کرد. ادارهٔ کل سوم در برخورد با عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. بودجهٔ ساواک به‌طور رسمی از طرف دولت در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۷۲ بالغ بر ۹٫۱۷ میلیارد ریال (برابر ۲۵۵ میلیون دلار) و در سال ۱۹۷۴–۱۹۷۳ بالغ بر ۲۲ میلیارد ریال (برابر با ۳۱۰ میلیون دلار) اعلام شد.

رؤسای ساواک

ر.	رخساره	رئیس	آغاز تصدی	پایان تصدی	طول دوران
۱		Bakhtiar, Teymurسرلشکر تیمور بختیار (۱۳۴۹–۱۲۹۳)	۱۳۳۶	۱۳۳۹	۳–۴ سال‌
۲		Pakravan, Hassanتیمسار حسن پاکروان (۱۳۵۸–۱۲۹۰)	۱۳۳۹	۱۳۴۳	۳–۴ سال
۳		Nassiri, Nematollahتیمسار نعمت‌الله نصیری (۱۳۵۷–۱۲۸۹)	۱۳۴۳	۱۳۵۷	۱۲–۱۳ سال
۴		Moghaddam, Nasserتیمسار ناصر مقدم (۱۳۵۸–۱۲۹۷)	خرداد ۱۳۵۷	بهمن ۱۳۵۷	۰–۱ سال

قائم‌مقام‌های ساواک

• حسن علوی‌کیا (۱۳۳۵–۱۳۴۱)
• حسین فردوست (۲۸ آبان ۱۳۴۱–۱۹ فروردین ۱۳۵۲)
• ناصر مقدم (۲۳ فروردین ۱۳۵۲–۳۰ فروردین ۱۳۵۲)
• علی معتضد (فروردین ۱۳۵۲–۱۷ خرداد ۱۳۵۷)
• پرویز ثابتی (خرداد ۱۳۵۷–۳ آبان ۱۳۵۷)

مدیران کل سوم ساواک (ادارهٔ کل امنیت داخلی)

• عبدالعلی ماهوتیان
• صمد صمدیان‌پور
• بابا امجدی (۱۳۳۸–۱۵ خرداد ۱۳۴۲)
• ناصر مقدم (خرداد ۱۳۴۲–۲۳ فروردین ۱۳۵۲)
• پرویز ثابتی (۱۳۵۲–۱۳۵۷)

مدیران ارشد ساواک

• پرویز ثابتی، واپسین رئیس ادارهٔ کل سوم ساواک بود. حسین‌زاده و عضدی از دیگر مدیران ارشد ادارهٔ کل سوم ساواک از سال ۱۳۵۲ تا انقلاب ایران بودند.
• احمد فراستی از رهبران عملیاتی ادارهٔ کل سوم ساواک بود.
• سرلشکر علی معتضد، رئیس اطلاعات خارجی ساواک
• سرتیپ منوچهر هاشمی ریاست ادارهٔ کل هشتم ساواک (ضدجاسوسی)
• سرتیپ حسن علوی کیا ریاست ساواک آلمان
• سرتیپ قانع مدیر ارشد واحد ساواک در فرانسه
• سرتیپ مرتضی موسوی، از سال ۱۳۵۲ تا انقلاب ایران، ریاست ادارهٔ سوم عملیات ادارهٔ کل ضدجاسوسی ساواک
• سرهنگ عیسی پژمان ریاست اداره کل هفتم ساواک و مدیر ارشد ساواک در عراق
• سیف‌الله شهاب ریاست اداره کل چهارم ساواک
• ناصر ضرابی ریاست اداره نهم ساواک
• سرتیپ ساعدی مدیرکل اداره پنجم ساواک
• پرویز بهمن فرنژاد ریاست اکیپ عملیاتی کمیته مشترک ضد خرابکاری
• سروان خداداد ریاست کارگزینی اداره کل یکم
• سرهنگ مجتبی پاشایی سرپرست واحد مخفی ساواک در بیروت
• جمشید امانی رئیس واحد ساواک در لندن
• منصور رفیع‌زاده از مدیران ارشد واحد ساواک در آمریکا
• سرلشکر عبدالعلی منصور پور مشاور عالی امور خاورمیانه ریاست ساواک و رابط ساواک با ملامصطفی بارزانی و کردهای عراق

افسران ساواک

• عباسعلی شهریاری‌نژاد، افسر نفوذی ساواک و رهبر تشکیلات تهران حزب توده
• پرویز معتمد، از سال ۱۳۵۴ رئیس تیم‌های تعقیب و مراقبت و شنود ساواک
• حسین یزدی و برادش فریدون از نفوذی‌های ساواک در کمیته مرکزی حزب توده.

 

شکنجه‌گران کمیته مشترک ضدخرابکاری

• بهمن نادری‌پور، از بازجویان ساواک (با اسم مستعار تهرانی) در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری که پس از انقلاب دستگیر و اعدام شد.
• فریدون توانگری، از بازجویان ساواک (با اسم مستعار آرش) در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری. او پس از انقلاب، دستگیر و اعدام شد.
• دکتر منوچهری، از بازجویان ساواک در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری
• رضا عطارپور مجرد، معاونت اداره کل سوم ساواک و از بازجویان ارشد ساواک در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری
• ناصر نوذری ریاست واحد دوم اطلاعات و عملیات
• محمدحسن ناصری بازجوی ارشد ساواک و رئیس واحد اطلاعات اداره کل سوم
• همایون کاویانی دهکردی رئیس بخش پنجم واحد بازجویی
• هوشنگ ازغندی طراح عملیات و رئیس اداره اطلاعات و بخش ٣١۶ ساواک
• فرج‌الله سیفی کمانگر از بازجویان کمیته مشترک ضد خرابکاری. او پس از انقلاب دستگیر و اعدام شد.
• احمد معصومی کوچ‌صهفانی

همکاران ساواک

• ولادیمیر کوزیچکین، دیپلمات روس و کارمند سفارت شوروی در تهران.
• امیرحسین فطانت، نفوذی ساواک در حلقه کرامت‌الله دانشیان و خسرو گلسرخی.
• سیروس نهاوندی

• کمیته مشترک ضدخرابکاری
• زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری
• رکن دوم ارتش شاهنشاهی ایران
• سازمان کوک
• پلیس سیاسی (ایران)
• وزارت اطلاعات

•  
  آرش و تهرانی، اعدام شدند.
•  
  آرش و تهرانی، اعدام شدند.
•  
  دادگاه آرش و تهرانی

• دلانوآ، کریستین. ساواک، تهران: انتشارات طرح نو، ۱۳۷۱
• آبراهامیان، یرواند. اعترافات شکنجه شدگان، سوئد: نشر باران، ۲۰۰۳. شابک ‎۹۱-۸۸۲۹۷-۸۰-۲
• آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب، تهران: نشر نی، ۱۳۹۲.شابک ‎۹۶۴-۳۱۲-۳۶۳-۴
• علوی‌کیا، حسن (۱ مارس ۱۹۸۳)، مصاحبه توسط حبیب لاجوردی، تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد، پاریس