زندان اوین: زندانی در ایران

این زندان در محلهٔ اوین در شهرستان شمیرانات واقع در شمالِ استان تهران قرار دارد.

زندان اوین

موقعیت	اوین
مختصات	۳۵°۴۷′۴۶″شمالی ۵۱°۲۳′۰۲″شرقی / ۳۵٫۷۹۶°شمالی ۵۱٫۳۸۴°شرقی / 35.796; 51.384
وضعیت	فعال
ظرفیت	۱۵۰۰۰ نفر
باز شده	۱۹۷۲؛ ۵۲ سال پیش (۱۹۷۲-خطا: زمان نامعتبر}})
تحت مدیریت	سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور
رئیس	علی هاشمی
ایالت/استان	تهران
کشور	ایران

در این زندان، افرادی از گروه‌های مختلف مذهبی، سیاسی، ورزشی و…. همچون احمد مفتی زاده، هاشمی رفسنجانی، مسعود رجوی و خسرو گلسرخی دوران حبس خود را سپری کردند.

یکی از معماران زندان اوین امیر نصرت منقح بود. ساخت این زندان در زمینی به مساحت ۴۰ هکتار از دههٔ ۱۳۴۰ آغاز شد و در سال ۱۳۵۰ افتتاح شد. زمینی که در آن زندان اوین ساخته شد، سابقاً خانهٔ سید ضیاءالدین طباطبایی بود.

برخی از بندهای این زندان زیر نظر قوهٔ قضائیه جمهوری اسلامی ایران نبوده و توسط سایر نهادها اداره می‌شود. برای مثال بندهای ۲۰۹ و ۲۴۰ این زندان که دارای سلول‌های انفرادی و چندنفره (موسوم به سوئیت) است در اختیار وزارت اطلاعات است. و بند ۲ الف آن زیر نظر سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می‌باشد. تردد و حضور زندانیان سیاسی خارج از سلول‌ها فقط با داشتن چشم‌بند ممکن است. حکومت ایران مدعی‌ست که زندان اوین دارای یکی از مجهزترین کتابخانه‌ها در میان زندان‌های ایران است. در زندان اوین هر اتاق یک مسئول منتخب زندانیان دارد. در هر بند نیز یکی از زندانیان (وکیل بند) رابط اصلی با زندان‌بانان است. این بند دارای فروشگاه کوچکی است که امکان خرید مواد غذایی بسیار ساده همچون بیسکوئیت، خرما، تخم مرغ و مانند آن وجود دارد. در این بند معمولاً زندانیان حق دارند که هفته‌ای یک بار با اعضای درجه اول فامیل خود ملاقات از پشت شیشه داشته باشند.

بند هفت زندان اوین عمدتاً به زندانیان با جرایم مالی اختصاص دارند. این بند، به باکیفیت‌ترین بند زندان در کشور معروف است. در این بند، ۷ سالن با ظرفیت اسمی هریک ۲۰۰ زندانی است که گاه پذیرای بیش از ۷۰۰ زندانی نیز بوده‌است. و یک سالن کوچک‌تر موسوم به سالن جهاد است. از این ۸ سالن، ۷ سالن به زندانیان غیرسیاسی اختصاص دارد اما گاه زندانیان سیاسی نیز به این بند و سالن‌ها برده می‌شوند. یکی از این سالن‌ها به نام سالن جهاد یا سالن یازده ویژهٔ زندانیان شاغل در بخش‌های خدماتی و تأسیساتی بند هفت است. سالن هشت هم سالنی با نام سالن ۱۲ است که ویژهٔ کسانی با اتهام و جرایم جاسوسی و امنیتی حبس می‌گذرانند است.

بند هشت زندان اوین به تبعیدگاه این زندان مشهور بود که در حال حاضر محل نگهداری زندانیان سیاسی است. ساختمان آن برای زندان ساخته نشده‌است و ساختمان اداری زندان اوین بود که پس از انقلاب ۵۷ به دادگاه انقلاب تبدیل شد و پس از انتقال دادگاه انقلاب به خارج از اوین به‌صورت بندی در کنار بند هفت درآمد.

بند چهار زندان هم محل نگهداری بخشی از زندانیان سیاسی عقیدتی و همچنین زندانیان مشهور اختلاس مالی اقتصادی است.

بند ۳۵۰ (بند سیاسی) و در حال حاضر بند ۶ از بندهای عمومی اوین و زیر نظر قوهٔ قضائیه لست که در گذشته بخش ۳ نامیده می‌شد. این بند ساختمانی دو طبقه است که در میان آن حیاطی مربع شکل قرار دارد. دو ضلع این مربع به اتاق‌های نگهداری زندانیان اختصاص دارد که تعداد آن‌ها در هر طبقه به هفت اتاق می‌رسد. دستشویی‌ها و حمام‌های این بند در یکی دیگر از اضلاع آن قرار دارد. هر اتاق تقریباً ۶ متر در ۶ متر بوده و تعداد متغیری زندانی را در خود جای می‌داد. صرف غذا دور سفره‌های پلاستیکی و بر روی زمین انجام می‌شود و خدمات نظافتی و پذیرایی به‌صورت دوره‌ای توسط خود زندانیان انجام می‌شود. کسی که عهده‌دار این خدمات برای ۲۴ ساعت است، اصطلاحاً شهردار خوانده می‌شود. پس از یورش گارد زندان اوین در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳ که به پنج‌شنبه سیاه اوین معرف شد؛ بسیاری از زندانیان بند ۳۵۰ سیاسی عقیدتی از این بند به سایر بندهای زندان اوین و سایر زندان‌ها منتقل شدند و سرانجام بند ۳۵۰ تعطیل شد و به بند کارگری تبدیل شد.

کشف مواد مخدر
در سال ۱۳۹۴، حدود ۱۳۰ کیلوگرم انواع مواد مخدر در مبادی ورودی و داخل زندان‌ها کشف شد.

بازداشتگاه‌های وزارت اطلاعات

بند ۲۰۹ دارای سلول‌های انفرادی و چندنفره (موسوم به سوئیت) می‌باشد در اختیار وزارت اطلاعات است و ارتباطی به مجموعهٔ قوهٔ قضائیه و زندان اوین ندارد. بازداشتگاه ۲۰۹ یک بازداشتگاه سرّی و غیررسمی در تهران تحت نظارت وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران است. این بازداشتگاه داخل زندان اوین در منطقهٔ شمال غرب تهران مستقر است.

بند ۲۴۰ دیگر بازداشتگاه این وزارت، دارای چندین طبقه و هر طبقه راهرویی طولانی دارد که شامل چندین سلول در طرفین است. درِ هر سلول دارای دریچهٔ کوچکی است و در پایین در کوچکی مانند در صندوق پست تعبیه شده، هر سلول تقریباً ۸ مترمربع است و درون هر سلول دستشویی و دوش آب به وسیلهٔ یک پرده از اتاق سلول جدا شده‌است. درون سلول‌ها پنجره‌ای وجود ندارد. دیوارهای هر سلول دست‌نوشته‌های زندانیان را شامل می‌شود. شعر، تاریخ ورود و خروج، علت دستگیری زندانی، هویت زندانی، دل‌تنگی‌های زندانی و ظلم‌های روا رفته به او از این قبیل نوشته‌ها هستند.

پیش از انقلاب ۱۳۵۷، اوین مستقیماً توسط ساواک اداره می‌شد. با آنکه ساختمان اولیه زندان شامل بیست سلول انفرادی و دو بند عمومی فقط برای ۳۲۰ نفر ساخته شده بود، در طی سال‌های بعد به ساختمان‌های زندان چند بار اضافه شد به‌طوری که در سال قبل از آغاز انقلاب تعداد سلول‌های انفرادی تا پنج برابر (یعنی یک‌صد سلول انفرادی) در بند ۲۰۹ افزایش یافت. همین بندِ سه‌طبقه شامل شش اتاق بازجویی در زیرزمین آن بود. یک حیاط اعدام، یک دادگاه، و بندهای جداگانه برای زنان و زندانیان عادی هم ساخته شدند. مجموع این ساختمان‌ها دارای ظرفیت اسمی بالای یک‌هزار و پانصد نفر بودند اما تعداد زندانیان اوین بیش از دو برابر این ظرفیت اسمی بود. شرایط زندان اوین از نظر سخت‌گیری با زندانیان به‌مراتب بدتر از زندان‌های بزرگ دیگر ایران بود اما از نظر غذا و سرویس‌های بهداشتی بهتر بود. زندانیان سیاسی از طیف‌ها و گروه‌های مختلف مخالف حکومت پهلوی بودند. مسن‌ترین زندانی سرتیپ علی اکبر درخشانی بود که در ۷ فروردین ۱۳۵۷ در سن ۸۲سالگی توسط ساواک دستگیر شد و همان شب در زندان اوین درگذشت.

بر خلاف زندان قصر که شاهد فرار چندین زندانی در طی سال‌های سلطنت پهلوی بود، هیچ زندانی موفق به فرار از زندان اوین نشد.

۳۰ فروردین ۱۳۵۴ اعضای سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران به نام‌های: حسن ضیاظریفی، احمد جلیلی‌افشار، مشعوف کلانتری، عزیز سرمدی، محمد چوپان‌زاده، عباس سورکی و بیژن جزنی به‌همراه مصطفی جوان‌خوشدل و کاظم ذوالانواری، دو عضو سازمان مجاهدین خلق، در تپه‌های اطراف زندان اوین اعدام شدند این اعدام در حالی صورت گرفت که این افراد دارای حکم زندان بودند.

اعدام زندانیان سیاسی در دههٔ ۶۰

اعدام زندانیان سیاسی در تابستان ۱۳۶۷ «قتل‌عام تابستان ۶۷» واقعه‌ای بود که طی آن چندین هزار نفر از زندانیان سیاسی در زندان‌های نظام جمهوری اسلامی ایران، مخصوصاً زندان اوین و همچنین در زندان‌های سراسر ایران در ماه‌های مرداد و شهریور ۱۳۶۷ اعدام شدند.

زندانیان سیاسی آن زمانِ تهران در زندان‌های اوین و زندان رجایی‌شهر نگهداری می‌شدند و پس از حکم روح‌الله خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی، مبنی بر اعدام «مرتدین»، «ملحدین» و «دشمنان قسم‌خوردهٔ نظام جمهوری اسلامی» اعدام‌ها در سطح وسیعی در زندان‌های اوین و گوهردشت و دیگر زندان‌های شهرهای دیگر ایران به مرحلهٔ اجرا گذاشته شد. اعتراض حسین‌علی منتظری به اعدام‌های تابستان ۶۷ منجر به عزل و تبعید خانگی وی شد. وی در آن زمان قائم‌مقام روح‌الله خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی بود.

در ۹ خرداد ۱۳۹۷، وزارت خزانه‌داری ایالات متحدهٔ آمریکا زندان اوین را به دلیل نقض حقوق شهروندان ایران مورد تحریم قرار داد.

بر اساس بیانیهٔ وزارت خزانه‌داری ایالات متحدهٔ آمریکا، زندانیان محبوس در زندان اوین توسط مقامات زندان مورد ضرب‌وشتم، حملهٔ فیزیکی و آزارهای جنسی قرار می‌گیرند. در این بیانیه همچنین به ادارهٔ برخی بندهای زندان اوین توسط وزارت اطلاعات و سپاه پاسداران اشاره شده و آمده‌است: «در حالی که مقامات ارشد همواره شکنجه و آزار زندانیان در زندان اوین را کم‌اهمیت جلوه می‌دهند، به‌محض اتمام بازرسی‌های ساختگی از وضعیت این زندان، آزار زندانیان، از جمله زندانیان سیاسی، ادامه پیدا می‌کند.»

اتحادیهٔ اروپا

در فروردین ۱۴۰۰، اتحادیهٔ اروپا به علت نقض حقوق بشر توسط جمهوری اسلامی در ایران و سرکوب و کشتار معترضان در اعتراضات آبان ۱۳۹۸ ایران، سه زندان جمهوری اسلامی از جمله زندان اوین را تحریم کرد.

۲۳ مرد و ۶ زن زندانی زندان اوین همراه با زندانیان زندان‌های عادل‌آباد، فشافویه در تاریخ ۳۰ اسفندماه ۱۳۹۹ اعلام کردند به یاد و احترام رنج‌های مشترک و در اعتراض به ظلم‌های ستمگران و به یاد گرسنگان وطن بر سفرهٔ نوروز، شروع سال ۱۴۰۰ خورشیدی را با اعتصاب غذا آغاز می‌کنند که تا سه روز ادامه داشت.

این اعتصاب گستردهٔ سه‌روزه و هم‌زمان در زندان اوین، بی‌سابقه بود و با واکنش‌ها و حمایت فعالان سیاسی و مدنی همراه شد.

۶ دی ۱۴۰۲ در جریان بازدید مقامات قضایی جمهوری اسلامی از زندان اوین، تعدادی از زنان زندانی دست به اعتراض زده، به راهروی کارکنان زندان آمدند و شعارهایی علیه حکومت جمهوری اسلامی سردادند. متعاقباً گارد زندان به ضرب و شتم زندانیان پرداخت و مقامات از زندان خارج شدند.

در مردادماه ۱۴۰۰ گروهی موسوم به «عدالت علی» دوربین‌های مداربستهٔ زندان اوین را هک کردند. تصاویر و ویدئوهای انتشاریافته نشان‌دهندهٔ وضعیت وخیم زندانیان، ضرب‌وشتم، آزار دادن زندانیان و خشونت وحشیانه مأموران زندان اوین همراه بود. آن گروه پیامی از خود بر روی مانیتورهای اتاق مانیتورینگ زندان پخش کرد که چنین مضمونی داشت: «زندان اوین لکه ننگی بر عمامه سیاه و ریش سفید رئیسی؛ اعتراضات سراسری تا آزادی زندانیان سیاسی». این گروه هکری در بیانیهٔ خود هشدار داد که «به افشای ظلم و ستمی که ابراهیم رئیسی و رژیم به مردم روا می‌دارند، ادامه خواهیم داد». و افزود که با هدف افشاگری این تصاویر را تهیه کرده و گفته‌است تصاویری نیز از داخل بندها و پرونده‌های زندانیان سیاسی و برخی مدارک محرمانه به دست آورده که آنها را منتشر خواهد کرد. پس از آن محمدمهدی حاج‌محمدی، رئیس سازمان زندان‌ها ضمن قبول مسئولیت مشکلات و همچنین عذرخواهی به دلیل اتفاق صورت‌گرفته، در توئیتر خود چنین نوشت: «درخصوص تصاویر زندان اوین؛ مسئولیت این رفتارهای غیرقابل‌قبول را پذیرفته و ضمن تعهد به تلاش بر عدم تکرار چنین وقایع تلخ و برخورد جدی با عوامل خاطی؛ از خداوند متعال، رهبر عزیزمان، ملت بزرگوار و زندانبانان شریف که البته زحمات‌شان تحت تأثیر این خطاها، نادیده گرفته نخواهد شد، عذرخواهم.»

گروه عدالت علی در حساب توئیتری خود نوشت: «‏ما عدالت علی تصمیم به بر ملا کردن جنایات رژیم گرفته و به سیستمهای زندان اوین حمله سایبری کردیم. جهان را از نقض بارز حقوق بشر در پشت دیوارهای زندان اوین مطلع کنید.»

واکنش‌ها

• روز چهارشنبه ۳ شهریور ۱۴۰۰ سازمان عفو بین‌الملل پس از انتشار ویدئوهای از نحوهٔ برخورد زندان‌بانان با زندانیان در ایران، خواستار آن شد که مقامات جمهوری اسلامی به گزارشگر ویژهٔ سازمان ملل در امور حقوق بشر در ایران اجازهٔ بازرسی مستقل از زندان‌های جمهوری اسلامی را بدهد. مدیر بخش خاورمیانه و شمال آفریقا در عفو بین‌الملل، هبه مریف، ضمن تأکید بر «گسترده و سیستماتیک» بودن شکنجه و سایر بدرفتاری‌ها در زندان‌ها و بازداشتگاه‌های ایران افزود: «عذرخواهی مختصر و وعده‌های کلیِ» مقامات جمهوری اسلامی برای رسیدگی به این وضعیت کافی نیست.

سازمان عفو بین‌الملل ۱۶ کلیپ ویدئوییِ فاش‌شده را که در رسانه‌های مستقل ایرانی انتشار یافته، مورد بررسی و ارزیابی قرار داده‌است. در بیانیهٔ عفو بین‌الملل نوشته‌شده‌است که «شواهد تکان دهنده‌ای از ضرب‌وشتم، آزار جنسی و بی‌توجهی و بدرفتاریِ عامدانهٔ منتج به لطماتِ نیازمند به مراقبت‌های پزشکی، ارائه می‌دهد. عفو بین‌الملل سال‌ها اسناد چنین رفتاری را گرد آورده بود. این ویدئوها نگرانی‌های مربوط به کثرت مزمن جمعیت زندانیان و انزوای آنان در سلول‌های انفرادی در شرایط بی‌رحمانه و غیرانسانی زندان را تأیید می‌کند.»

• روز چهارشنبه ۳ شهریور ۱۴۰۰ ادارهٔ دموکراسی، حقوق بشر، و کار وزارت خارجهٔ آمریکا گفت: «ویدئوهایی که به تازگی از زندان بدنام اوین به بیرون درز کرده، تأییدکنندهٔ موضوعی‌ست که از مدت‌ها قبل همه ما می‌دانستیم: شکنجه در زندان‌های ایران سیستماتیک است.» این ادارهٔ وزارت امور خارجهٔ آمریکا خواستار آزادی همهٔ زندانیان سیاسی گشته‌است.

سلول حسین فریدون در زندان اوین

پس از نفوذ به دوربین‌های زندان اوین تصاویر منتشر شده از سلول‌های زندان اوین نشان می‌داد که برخلاف زندانیان عادی که در سلول‌های با امکانات بسیار کم و شرایط نامناسب به‌همراه خشونت مأموران زندان زندگی می‌کنند اما سلول حسین فریدون که به‌دلیل فسادهای مالی در زندان اوین به سر می‌برد دارای امکانات آسایش و رفاهی بسیار می‌باشد که سایر زندانیان عادی آن‌ها را ندارند. پس از آن مشخص شد تصاویر اتاق با امکانات رفاهی حسین فریدون مربوط به چندین ماه قبل‌تر بوده‌است و ماه‌ها قبل حسین فریدون همراه با هادی رضوی برخلاف قانون به مرخصی رفته‌اند و ادعای حضور داشتن حسین فریدون در زندان توسط محمدمهدی حاج‌محمدی، رئیس وقت سازمان زندان‌ها کذب بوده‌است.

آتش‌سوزی زندان اوین و حوادث مرتبط با آن، در شب ۲۳ مهر ۱۴۰۱ در زندان اوین و در پنجمین هفته اعتراضات پس از کشته‌شدن مهسا امینی روی داد. به گزارش مرکز رسانه قوه قضاییه ایران در این حادثه چهار زندانی کشته و ۶۱ نفر مجروح شدند. در روزهای بعد از آتش‌سوزی ۴ نفر دیگر از مجروحان نیز درگذشتند که تعداد کلی کشته‌شدگان را به ۸ نفر رساند.

چندین ساعت پس از این حادثه مقام‌های حکومت ایران روایت‌های ضد و نقیض ارائه کردند. غلامحسین محسنی اژه‌ای، رئیس قوه قضاییه جمهوری اسلامی، «عوامل دشمن» را به دست داشتن در این آتش‌سوزی متهم کرد.

• محمد کچویی
• اسدالله لاجوردی
• سیدحسین مرتضوی
• کمال زارعی
• فرج‌الله صداقت
• محمدعلی امانی
• علی‌اشرف رشیدی اقدم
• علی چهارمحالی
• غلامرضا ضیایی
• حمید محمدی

نویسندگان، شاعران و هنرمندان زیادی در زندان اوین برای مدتی زندانی بوده‌اند برخی در دوران زندان به خلق آثار خود پرداخته‌اند.

آثار دربارهٔ زندان اوین

کتاب‌ها و مقاله‌های زندانیانی که تمام یا بخشی از دوران محکومیت خود را در زندان اوین گذرانده‌اند و دربارهٔ آن:

• بهمن احمدی امویی. زندگی در زندان (اوین و رجایی‌شهر).
• کیانوش سنجری. شکنجه سفید - مجله شهروند تورنتو.

زندانِ اوین در هنر و ادبیات

• چهارراه − شخصیتِ سارنگ سهش در این نمایشنامه از زندانِ اوین آزاد شده‌است.

تألیف

کتاب شکنجهٔ سفید در زندان اوین به قلم نرگس محمدی با مقدمه‌ای از شیرین عبادی دربارهٔ انجام شکنجه سفید در زندان‌های ایران است. نازنین زاغری، نرگس محمدی، شکوفه یداللهی و آتنا دائمی از جمله راویان این کتاب هستند. - نشر باران

ترجمه

• مهدی خدایی - اطلس وضعیت زنان در جهان و ایران، انتشارات روزنه، افغانستان کابل

هنر و ادبیات

• ۱۳۹۵ - هادی حیدری - مجموعه کارتون‌ها و کاریکاتورها در زندان، نشر نظر
• ۱۳۹۶ - مهدی رجبیان - نت نویسی آلبوم اهل خاورمیانه
• ۱۳۹۶ - مصطفی عزیزی - روزگار شیرین. نشر علم
• ۱۳۹۶ - حسین رجبیان - فیلمنامه فیلمِ آفرینش بین دو سطح

برخی از زندانیان اوین، که مدّتی از دوران محکومیت خود را در این زندان گذرانده‌اند به شرح ذیل اند:

موضوع انتقال زندان اوین به خارج از شهر تهران و تغییر کاربری آن از دههٔ ۸۰ شمسی مطرح شد. مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری حکومت ایران، روز شنبه ۱۷ تیر ۱۳۹۶ پس از حضور در مجلس شورای اسلامی بر سر دلایل تأخیر در انتقال زندان اوین به خارج از شهر تهران گفتگو کرد. وی ضمن بیان این‌که موضوع انتقال زندان اوین به خارج از شهر تهران با موضوع انتقال سایر زندان‌ها متفاوت است، گفت: «در داخل شهر تهران نیاز به یک بازداشتگاه بزرگ برای بازداشت موقت است زیرا هنگام بررسی پرونده در دادسرا یا دادگاه مدام نمی‌توان متخلفان را از فاصله ۴۰ کیلومتری به این مجموعه‌ها منتقل کرد.»

واگذاری به شهرداری

کارشناسان سازمان زندان‌ها و شهرداری تهران در جلسه مشترک موضوع را بررسی کردند تا قیمت اوین مشخص شود.

• رضایی و سلیمی نمین، پاسداشت حقیقت:۱۴۲)
• کتاب خاطرات آیت‌الله منتظری
• کتاب خاطرات آیت‌الله خلخالی
• کتاب عالیجناب سرخپوش و عالیجنابان خاکستری
• Ervand Abrahamian, Tortured Confessions: prisons and Public Recantation in Modern Iran, University of California Press, Berkley and Los Angeles, 1999

* کتابچه مستند لانه فساد - مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران دربارهٔ وضعیت داخلی و باندهای مافیایی در زندان اوین و زندان قزلحصار

• در بند امنیتی زندان اوین چه می‌گذرد؟، گزارش فرشته قاضی از وضعیت بعضی بندهای اوین