سامان‌خدا: نیای دودمان سامانیان

او از مُغان زَرتُشتی بود که در دهستان سامان اطراف بلخ فرمانروایی داشت و سامان‌خدات به معنای «صاحب سامان» نامیده می‌شد. سامان‌خدا همراه با ابومسلم خراسانی مردم را به عباسیان دعوت می‌کرد. در اواخر دوره بنی‌اُمَیّه سامان‌خدا مسلمان شد و بعدها به دربار مأمون که در زمان پدرش هارون الرشید در مَرو می‌زیست راه یافت. مأمون پس از رسیدن به خلافت، چهار پسر وی را به حکومت شهرهای بزرگ ماوراءالنهر و خراسان منصوب کرد.

سامان نَسَب خود را به بهرام چوبین می‌رسانْد. نسبش را سامان‌خدا سام بن طعام بن هرمز بن بهرام چوبین گفته‌اند. او از سرشناسان و حاکم بلخ بود. والی خراسان در نیمه سده ۸ میلادی با سامان دوست شد. سامان دین اسلام اختیار کرد از جمله نواده‌هایش اسمعیل پسر احمد در سال ۸۹۲ میلادی بعد از مرگ برادرش نصر و گرفتن سمرقند سلسله سامانیان را بنیان گذاشت.

نرشخی در تاریخ بخارا دربارهٔ آل سامان می‌نویسد: «و چون سامان‌خدات که جدّ ایشان بود از بلخ بگریخت، و به نزدیک (وی) آمد، به مرو، ورا اکرامی کرد، و حمایت کرد، و دشمنان او را قهر کرد، و بلخ را باز به وی داد، سامان‌خدات به دست وی ایمان آورد؛ و او را سامان‌خدات بدان سبب خوانند که دیهی بنا کرده‌است، و آن را سامان نام کرده‌است، او را به آن نام خوانده‌اند. چنان‌که امیر بخارا را بخارخدات. چون سامان‌خدات را پسری آمد از دوستی او پسر را اسد نام کرد؛ و این اسد جدّ امیر ماضی امیر اسماعیل سامانی است (رحمة اللّه علیه). اسماعیل ابن اسد بن سامان‌خدات؛ و سامان (خدات) از فرزندان بهرام چوبین ملک بوده‌است، و از آنگاه باز بارگاه سامانیان هر روز بلندتر است تا رسید آنجا که رسید.