Dagbaŋ: Ghana tudu yaɣili nam tingbaŋ

C-Class


Dagbaŋ nyɛla yaɣ' shɛli din be Ghana Tudu polo. Di niriba n-nyɛ Dagbamba. Ndan Yaa Naa n-nyɛ na' so ŋun su di fukumsi.

Di Piligu

Taarihi wuhiya ni Dagbaŋ daa pilila yuun' kurumbuna saha kamani "11th century". Dagbaŋ nyɛla Naa Gbɛwaa bihi puuni yino ŋun yuli daa booni Shitobu la ni daa zali shɛli. Dagbamba n-nyɛ ban' galisi n-gari Gbewaa zuliya shɛŋa ŋan pahi zaa nangbanyini.

Tohaʒee

Kurumbuna taarihi wuhiya ni Tohiʒee daa yila Lake Chad na n-ti zani Zanfara din be Nigeria la, n-yi ni kana ti kpe Mali tingbani ni. Lala tiŋ ŋɔ ni,  daliri daa niŋmi ka bimbiɛɣu fa bɛ kuliga n-doya  ka so n-ku tooi lahi miri li. Dinzuɣu kokpaɣu n-daa yɛn ku ba. Tohiʒee mi daa nyɛla bidib' kuŋ n-kuri binkɔb’ kpɛma ka mani gbuɣima, jɛŋgbuna, ni naɣ’  nyiya. O daa yihirila bɛ gbana maa; lala saha maa gbana maa ka bɛ daa mali n-niŋdi bɛ maŋ sitira n-liriti bɛ zaɣima.

Tohiʒee ni daa paai Mali, paɣakpɛm’ yiŋ' ka o daa kpe. Paɣakpɛm’ daa bi tooi ti o kom ka o nyu dama kokpaɣu din daa mali ba la zuɣu. Paɣ' kpɛma ŋɔ ni daa tɔɣisi Tohaʒee  alɔbo din paai ba, o daa bɔhi baŋ kuliga maa ni be shɛli,  n-daa chaŋ ti ku bingbaarigu maa, ka ŋma’ o zuli ka tooi kom na n-ti ti paɣakpɛma maa.

Yɛlli ŋɔ daa niŋ tiŋ naa mini o niriba nyaɣisim pam. Dinzuɣu tiŋ' naa maa daa ti o la paɣa. Paɣa maa yuli n-daa booni Paɣawabiga. Naa ŋɔ daa bɔrila o ni kuli yɛn niŋ shɛm ka bɛ mini Tohaʒee zuliya gari tab’ ni. Dama lala saha maa, bɛ daa zooya ka bɛ tuhiri tɔbiri n-fari tingbana.

Kpuɣinumbo

Tohaʒee ni daa kpuɣi Paɣawɔbiga, bɛ daa dɔɣila bidibiga yuli booni Kpuɣinumbo. Kpuɣinumbo ni daa yiɣisina o daa kpuɣila paɣa ŋun yuli booni Sisabiga ka bɛ dɔɣi Nyɛrigili mini namʒishɛli. O daa lahi kpuɣi nabipuɣinga, Guruma polo tiŋ' yuli booni Biuŋ. Ŋuna n-daa pahiri Kpuɣinumbo paɣaba ayi. Ŋuna n-daa ɖɔɣi Gbewaa. Gbewaa mi n-daa dɔɣi Zirili, Fɔɣu, Kachaɣu, Tohigu, Shitobu, Ŋmantambo,Yɛmtɔri, Bɛsɔɣiyɛli, Shibekpɛma, Shibebila, Shibee, Beemɔni, ni ban pahi.

Kpuɣinumbo kalinsi nyaaŋa, Gbewaa daa zaŋla o mulichi ka bɛ chaŋ n-ti ʒini Pusuɣa; bɛ daa tila suɣa m-biɛni, dinzuɣu ka bɛ booni li Pusuɣa maa. Naa Gbewaa bihi maa ni paɣa n-daa nyɛ kpɛma; o yuli n-daa booni Fatɛɣu, ka lunsi lee gɔligi li m-booni li Kachɛɣu. Zirili n-daa nyɛ bidibiga m-pa Kachɛɣu zuɣu, ka daa lee nyɛ paɣa kɔŋkɔba bihi. Kufɔɣu mini Kachɛɣu n-daa nyɛ paɣa yino bihi.

Ŋmamprigu, Dagbaŋ ni Nanuŋ Piligu

Naa Gbewaa kalinsi nyaaŋa, Zirili n-daa fa toon'tali maa. O kalinsi nyaaŋa, ka Tohigu yɛli ni ŋuna n-nye naa dama ŋuna n-kpalim Naa Gbewaa bidibiga ŋun nye kpɛma. Ka Shitobu mini ŋmantambo mi yɛli ni bɛ ku saɣi ti o ni dama Tɔhigu mini Zirili zaa nyɛla paɣa yino bihi, ni di zuɣu di tu ni nam maa labi bɛ gba dunoli ni na dama ka paɣa yino ko n-dɔɣiri gbuɣima ayi.

Yɛlli ŋɔ daa tahi nangban' kpeeni na Tohigu mini o tuzohi ŋɔ sunsuuni na, ka di zuɣu ti che ka bɛ tuhi taba hali ni Gambaaga n-ti woli wali taba. Shitobu daa chaŋ mi n-ti ʒini Yɔɣu din miri Diyɛli la n-kpa Dagbaŋ, ka o mabia' Ŋmantambo mi chaŋ n-ti ʒini Bimbila n-kpa Nanuŋ.

Shitobu Nyaaŋa, Naa Nyaɣisi n-daa di nam maa. Nyaɣisi n-daa kpa Yani Dabari; zuŋɔ din' n-nyɛ Yɔɣu Tolandi ŋɔ. Naa Nyaɣisi nyaŋa, Naa Dariʒiɛɣu n-daa di, n-ti kani ka Naa Luro deei Dagbaŋ. Naa Zoligu bia Luro n-daa zaŋ Yani Dabari n-labisi Kpunkpaan' tiŋa yuli daa booni Chari, zuŋɔ Naya ŋɔ.

Dagbamba Mini Mohi

Naa Gbewaa bipuɣinga ŋ̩un yuli daa booni Yɛntɔri n-daa chaŋ n-ti kuli Gurima doo yuli daa booni Riule ka bɛ dɔɣi bidibiga m-boli o Widraugo, ŋuna n-daa yiɣisina n-ti pili Mohi nam Waɣaduɣu. Ŋɔ zuɣu n-lahi che ka Mohi mini Dagbamba nyɛ dachɛhi maa. Mohi nyɛla paɣa bihi, ka Dagbamba mi nyɛ doo bihi.

Di Tiŋ'zuɣu

Dagbaŋ tiŋzuɣu n-nyɛ Naya.

Di Daadam Biɛlim Kalinli

Di Buni

Dagbaŋ nyɛla tiŋgbani shɛli din mali arizichi pam, dama a yi yuli binshɛŋa ŋan be n-ŋɔna maa pam beni ka a ku tooi lahi nya ŋa Ghana luɣushɛli yaha. Dagbaŋ nyɛla din dii ka aʒia kamani salima, petro kpambirigu, teeku ni ŋan pahi kamani nyɔŋ polo ni mali li shɛm. Tɔ amaa di mini li zaa yɔli, di mali tingbani din tam mali kulim pam, ka di zuɣu che ka bindira pam niŋdi ni viɛnyɛla. Lala bindira maa shɛŋa n-nyɛ nyuli, kawana, ni shinkaafa.

Tohiʒee ni daa paai Mali, paɣakpɛm’ yiŋ’ ka o daa kpe. Paɣakpɛm’ daa bi tooi ti o kom ka o nyu domii kokpaɣu din daa mali ba la zuɣu. Paɣakpɛm’ ŋɔ ni daa tɔɣisi Tohaʒee  alobo din paai ba, o daa bohi baŋ kuliga maa ni be shɛli,  n-daa chaŋ ti ku bingbaarigu maa, ka ŋma’ o zuli ka tooi kom na n-ti paɣakpɛma maa.

Dagbaŋ lahi nyɛla Naawuni ni baligi tihi din mali anfaani pam n-ti. Lala tihi ŋɔ shɛŋa n-nyɛ tuhi, taansi, dɔhi, gunsi, gahi, nyimsa, kuɣusi, ni ŋan pahi.

Di Bi'kpɛma

Ban Be Siyaasa ni

  • Hon. Alhaji Aliu Mahama ŋun nyɛ Ghana zuɣulan' pa' kuro la.
  • Hon. Haruna Iddrisu ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale South yaɣili la ka lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti jintɔriba ban bi galisi la Ghana Parliament ni.
  • Hon. Murtala Mohammed ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale Central yaɣili la.
  • Hon. Mohammed Hardi Tuferu, ŋun nyɛ jintɔra n ti Nanton yaɣili Ghana jina duu
  • Hon. Ibrahim Anyass ŋun nyɛ NABCO zuɣulan' la.
  • Hon. Alhaji Farouk Aliu Mahama ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Naya yaɣili la.
  • Hon. Alhaji A.B.A Fuseini ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Sagnarigu yaɣili la.
  • Hon. Alhassan Suhuyini, ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Tamale North yaɣili la.
  • Hon. Hajia Mariam Mumuni
  • Hon. Mohammed Adam Amin Anta ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Karaga yaɣili la.
  • Hon. Musah Abdul-Aziz Ayaba , ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Mioŋ yaɣili la.
  • Hon. Mohammed Habib Iddrisu, ŋun nyɛ jintɔra zaŋ ti Tolon yaɣili la.
  • Hon. Iddrisu Musah Superior ,ŋun nyɛ DC kuro zan ti Tamale Metropolitan Assembly la.

Ban Be Alikaali Tuma Ni

Ban Be Baŋsim Yɛligibu Ni

  1. Professor Seidu Al-Hassan ŋun nyɛ zuɣulan' n-zaŋ ti University for Development Studies Tamali dindoŋ̩ni la
  2. Dr. Ibrahim Mohammed Gunu ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti University of Development Studies Faculty of Education yaɣili la.
  3. Dr. Abdul Nashirudeen Mumuni ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti University of Development Studies Department of Medical Physics and Imaging yaɣili la.

Ban Be Alaafeei Tuma Ni

Dr. David Fuseini Abdulai Choggu

Ban Be Kparilim Ni

Ban Be Alifahili Ni

Ban Be Lahabali Churi Tuma Yaɣili Ni

  1. Prof. Amin Alhassan ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti Ghana Broadcasting Cooperation la.

Kundivihira

Tags:

Dagbaŋ Di PiliguDagbaŋ Di TiŋzuɣuDagbaŋ Di Daadam Biɛlim KalinliDagbaŋ Di BuniDagbaŋ Di BikpɛmaDagbaŋ KundivihiraDagbaŋ

🔥 Trending searches on Wiki Dagbanli:

South AfricaGuatemalaDɔritiMohammad Ali ArakiAmericaStewart Douglas-MannTiiAD 46List of Sweden-related topicsWalter D'HondtList of basic Bolivia topicsMurray RileyPicramnialesAfro Samurai (video game)2XL GamesAlex Ross (rower)LaosTamale Technical UniversityRyohei SuzukiSaber InteractiveShashmaqamIslam in TurkeyIndiaBagabaga College of EducationAmeradoIraqCabela's Hunting ExpeditionsFranceAdair FergusonGhanaŊmani (bindirigu laa)KabigaCharlestownKim Jung-nanPete EdochieSwedenList of Commonwealth Games medallists in rowingEutechnyxFelix BadcockSandy CoppingerGeoffrey Page (rower)Blast FactorGlen MervynSolɔɣuNacogdochesSagnarigu Municipal EducationTinsi Yuya Mini Di SalimaYɛltɔɣataɣamalisiBurnout Crash!GoliAl-Ajmi, Sheikh Ahmad AliGuinea-Bissau🡆 More