Эрмен Чĕлхи

Эрмен чĕлхи (эрм. Հայերեն) — инди-европа чĕлхисен çемйин тухăç пайне кĕрет, çак ушканăн урăх чĕлхисемпе те çывăх шутланать (балти, славян, иран). Вĕсем хушшинче аваллă çурулăхли пулать. Эрмен алфавитне Месроп Маштоц 405—406 çç туса хунă ( Эрмен çырулăхĕ).

Пур тĕнчипе эрменле калаçакан — 9 миллиона яхăн çын.

 

Эрмен калаçупа литература чĕлхин тапхăрĕсен палăртас ĕçре уйрăмлăх пур — литература хорми пуплевĕнчен 1-2 ĕмĕре кая юлса çирĕпленет.

Эрмен калаçу чĕлхин (пуплев) кун-çулĕ 5 тапхăртан тăрать:

• прото-эрмен — пирĕн эрăччен XX ĕмĕр-пирĕн эрăччен X ĕмĕр
• классик эрмен чĕлхи пулса тăнин тапхăрĕ — пирĕн эрăччен X ĕмĕр- V ĕмĕр
• классик эрмен — V-X ĕмĕрсем
• вăта-эрмен — X- XV ĕмĕрсем
• хальхи эрмен — XV ĕмĕртенпе

Эрмен литература (çыру) чĕлхи 3 тапхăртан тăрать:

• авалхи — V-XI ĕмĕрсем. Çак тапхăрти чĕлхене авалхи эрмен, çыру палăкĕсен чĕлхине — грабар теççĕ
• вăта — XI-XVII ĕмĕрсем. Вăтам тапхăр чĕлхине вăта эрмен теççĕ
• çĕнĕ — XVII ĕмĕртенпе хальхи куна çити. Çĕнĕ тапхăрта хальхи эрмен чĕлхи хормăланать, XIX ĕмĕр вĕçĕнчен пуçласа çĕнĕ эрмен литература чĕлхи пулса тăрать. Темиçе диалектран пуçтарăнакан тухăç тата анăç варианчĕсене уйăраççĕ. Армени Республикинче пурăнаканнисем тухăç (ашхарабар) варианчĕпе усă кураççĕ.

Фонетикăра 6 уçă тата 30 хупă фонема:

• авалхи тапхăрĕнче —
  • инди-европа фонологи системи хăш улăштарусемпе;
  • уçă сассен тăсăлăвĕн уйрăмлăхне çухатни;
  • сыпăк сонанчĕсем уçă, сыпăклă мар сонанчĕсем хупă сасăсене куçни;
  • çĕнĕ фрикативлă фонемсем пулса тăни;
  • аффрикатсем пулса тăни;
  • изменение взрывных по перебою, герман чĕлхисенчи хупă сасăсем куçăнни;
  • виçĕ тĕрлĕ хупă сасăсем (янрав, янравсăр тата сывласа кăларни) пурри;
• вăта тапхăрĕнче —
  • янрав сассене янравсăрлани, янравсăр сассене янравлани;
  • дифтонгĕсене монофтонгизацилени;
• çĕнĕ тапхăрĕнче —
  • чĕлхен икĕ çĕнĕ диалекчĕ (уйрăмлăхĕ тӳрех консонантисăмра) пуçланса кайни.

Морфологире:

• Диалектсен тухăç ушкăнĕ тата тухăç эрмен литература чĕлхи — СССР пулнă территорисенче сарăлнă (Анăç Арменирен куçса килнĕ ял çыннисемсĕр пуçне), Иранра, Индире. Литература чĕлхин тухăç эрмен варианчĕ Армени Республикин патшалăх чĕлхи шутланать.
• Диалектсен анăç ушкăнĕ тата анăç эрмен литература чĕлхи - эрмен диаспорин диалекчĕ, Çывăх Тухăçра, Европăра тата Америкăра, СССР пулнă хăш çĕрсенче сарăлнă.

Çавăн пекех Эрмен историографийĕ статьяна вулăр.

V ĕмĕрченхи эрмен çырулăхĕ

Çыру несĕлĕ

Çавăн пекех Вăтам ĕмĕрсенчи эрмен литературин хронологийĕ статьине вулăр.

 

Эрмен çырулăхĕн V—XVIII ĕмĕрсенче тунă 25 пинрен ытла ал çыру палăкĕсем, çаплах 4 пинрен чылай вакланчăк-татăк ал çырăвĕсем сыхланса юлнă.

Çыру этеплĕхĕн пĕрремĕш палăкĕсене V ĕмĕр тĕлĕпе кăтартнă, каярах темиçе ĕмĕр тăршшипе ют çĕре хапсăнакансем çав тери нумай (XI ĕмĕре кăна пăхсан: Стефанос Орбелян хаклавĕ 10 пин ал çырăвĕ) пĕтернĕ. Эрмен кĕнеке пичетленевĕнчен (1512 ç.) пуçласа 1800 çулчен 1170 ытла ятлă эрмен кĕнеки (вырăс чĕлхи хыççăн СССР республикисен хушшинче иккĕмĕш вырăна тухнă) пичетлесе кăларнă. Акоп Мегапарт пархатарлă ĕçлĕхне пула эрмен чĕлхи кĕнеке пичетлевĕнче хăйĕн регионĕнче пĕрремĕш чĕлхе пулса тăрать.

Вуншар аваллăх литературăпа çыру палăкĕсем пирĕн куна эрмен куçарăвĕпе çитрĕç, вĕсем ĕретĕнче Зенон, Евсевий Кесарийский, Аристид, Филон Александрийский, Иоанн Златоуст тата чылай ытти çыравçăсен ĕçĕсем, çаплах Аристотельпе Платон ĕçĕсене эрмен чĕлхине куçарнисене автăр çырнине чи çывăххи тесе шутлаççĕ.

Эрмен чĕлхин тĕпчев кун-çулĕ

 

Эрмен чĕлхин пĕрремĕш тĕпчевçи Месроп Маштоц (361—440) шутланать, вăл 405—406 çулсенче эрмен алфавитне хайлать.

V пуçламăшĕнче — VI вĕçĕнче эрмен чĕлхине Фраки Дионисийĕ (п.э.II—п.э. I ĕмĕрсем) çырнă «Грамматика ӳнерне» куçарнă, çак ĕнтĕ эрмен чĕлхине тĕпчес ĕçĕн çĕнĕ тапхăрĕ пулать.

Эрмен чĕлхипе кĕнеке пичетлени тата периодика кăларăмĕсем

 

Тĕп статья: История армянского книгопечатания

 

..

Тĕп статья: Эрмен ячĕ

• Марр Н. Я., Грамматика древнеармянского яз., СПБ., 1903;
• Hübschmann H., Armenische Grammatik, I, Lpz., 1897;
• Л. Мсерианц, «О так наз. „ванских“ (урартских) лексикальных и суффиксальных элементах в армянском языке.», М., 1902;
• Его же, «Этюды по армянской диалектологии», ч. I, М., 1897;
• Meillet A., Ésquisse d’une grammaire comparée de l’arménien classique, Vienne, 1903;
• Его же, Altarmenisches Elementarbuch (в серии «Indogermanische Bibliothek», hrsg. von H. Hir und W. Streitberg), Heidelberg, 1913.

 

Википедин [[:{{{code}}}:|{{{1}}} уйрăмĕ]].

• Эрмен Видео 2014 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
• Ашот МЕЛКОНЯН — «Армянский язык как средство выживания» — Анив журналĕ
• И. П. Сусов. «История языкознания»
• Эрмен чĕлхи çинчен + хăй тĕллĕ вĕрентекенсем (Эрменле-вырăсла) 2006 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.
• Вырăс-эрмен сăмахсарĕ 2012 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.
• Эрмен чĕлхине вĕренекене валли пулăшу кĕнекисем 2007 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 20-мӗшӗнче архивланӑ.
• Classical Armenian Online 2008 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.
• Эрменпе вырăс чĕлхисен транслитерацийĕ
• Достопримечательности Армении