Хитад үзэг гээшэ логограмма гү, али дүрсэдэ дулдыдажа зохёоһон хитадай бэшэг үзэг болоно.
Хитадай баримжаа аялгуунда (путунхуа гү, али мандарин) ханза (хилбаршуулһан: 汉字; уламжалалта: 漢字). Мүн хитад үзэгынь мүнөө хүрэтэр хэрэглэжэ байдаг бэшэг үзэгүүдэй дундаһаа хамагай эртынхи болоно. Хитад үзэгые өөһэдынгөө хэлэн аялгуунда тааруулжа дуудалга, зуралга зэргые өөршэлэн бэшэгэй тогтолсоодоо ашагладаг хэлэнүүд байха болоод япон хэлэндэ кандзи, солонгос хэлэндэ ханча, вьетнам хэлэндэ тьы-ном гэжэ нэрлэжэ заншаба.
Хитадай түб хэһэгэй Хэнань можын Аньян хотодо, ойролсоогоор 24 дүрбэлжэн км талмайтай Инь гэжэ нэрлэһэн эртын томохон хотын туури байха ба, энэ эртын хотын нэрэнь дэлхэйн соёлой түүхын хуудаһанаа үүрдэ тэмдэглэгдэжэ үлэһэн юм.
Эртын һорболжо үгүүлһэнээр МЭҮ 14-р зуунда Шан уласай хаан Пань Гэн ниислэлээ эндэ нүүлгэжэ абшарһан болоод тус газар 300 үлүү жэлэй турша Шан уласай улас түрэ, соёл, эдэй засагай түб болоһон байдаг. Анха 1928 ондо Инь тууриие нээжэ малталга хэһэн ба эндэһээ хүрэл эд зүйл, яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһан дээрэ һиилэһэн бэшэг бэлэг зэргэ маша ехэ түүхын олдобори олдоһониинь археологиин түүхэдэхи гайхамшагта нээлтэнүүдэй нэгэ болоһон юм.
Яһан бэшэг гэдэг яһата мэлхэйн хуяг гү, али амитанай яһан дээрэ һиилэжэ бэшэһэн эртын бэшэг юм. Шан уласай хаад ноёд бурханда этигэжэ, буг шүдхэртэ сүсэглэдэг байһан болоод алибаа хэрэгые бүтээхэһөө үмэнэ ямагта яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаар һайн муу хуби заянаа түлэгдэн үзэжэ, түлгэндэ бууһан зүйлһээ яһан дээр тэмдэглэн үлдээдэг байгаа. Яһан дээрэхи тэрэ бэшэгые «Яһан бэшэг» гэжэ нэрлэбэ. Уламаар түлгэндэ буулһан зүйл бэелхэ үедэ тухайн зүгнэлые тэмдэглэһэн хуяг юмуу яһые албан ёһоной архивай баримта болгон хадгалдаг байһан байна. Иимэһээшье эдэ суглуулгань Хитад уласай хамагай эртын бэшэмэл түүхын баримта болодог ажа.
Яһан бэшэг эртын хүнүүдтэ нюусалиг зүйлнүүдэй нэгэ байһан агаад ханза һиилбэритэй яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаниие хүнүүд луугай яһан гээд бодожо эмшэгээнд хэрэглэдэг байба. Энэ байдал 1899 ондо Ван И-жун гэһэн наймаашан эрэ эдэнь нэгэн түрэлэй эртын бэшэг байна гэһэн мэдэхэ хүрэтэр үргэлжэлһэн гэдэг ба энэ нээлтэнь археологнар, хэлэ шэнжэлэлшэдэй анхааралые татаһанаар тэдэниие шудалжа эхилһэн байдаг. Одоогой байдалаар малталгаар ниитэ 150 000 үлүү яһата мэлхэйн хуяг, амитадай яһан олдоһон ба ниитэ 4 500 оршом ханза олдоод байгааһаа 1000 үлүү ханзые тайлажа уншаһан байдаг. Эдэ ханза бэшэгүүдые шудалалаар тухайн эртын саг үедэ бэшэг үзэгэй сайтар хүгжэһэн тогтосотой байгаа гэһэн дүгнэлтэдэ хүрэһэн юм.
Яһан бэшэг нэн эртын үнэлжэ баршагүй үнэтэ түүхэн олдобориин хубида 3000 үлүү жэлэй тэртээхэ Хитадай ниигэмэй улас түрэ, эдэй засаг, соёлой талаарха мэдээсэлые хадагалан үлдээһэн юм. Яһан бэшэг Хитадай эртын түүхэ, илангаяа Шан уласай үеын түүхые шудалха эгээн шухала шууд материал болоһоор ерэһэн болон мүнөөдэр яһан бэшэгэй шудалга дэлхэй хэмжээнэй шудалал болотороо хүгжөөд байна.
Лата сагаан толгойн онсолиг нэгэ абяа бүриие тэмдэглэхэ онсолигтой байдаг болбол ханза үзэгынь абяа, үгэ, хэлбэриие бүхэлидэнь нэгэ болгожо дүрсээр элирхылдэгээрээ онсолигтой . Гэбэшье оршон сагай хитад хэлэнэй дан үгэнь хамагай ехэдээ хоёр ба тэрэнһээ дээшэ ханзын ниилэмжээр нэгэ удхые элирхылдэг болоо. Мүн хитад үзэгэй онсолиг, уламжалалта үзэг зүйн заршамаар хитад үзэг хэлбэри, дуудалга, удха гэһэн гурбан хэлбэриие өөртөө шэнгээһэн байдаг.
Эртын хитад уласуудта алба губшуур үгэдэг байһан Чосон гү, али Солонгос, Лиу чиу хаанта улас, Вьетнам улас эртын хитадһаа бэшэг үзэгыень зээлдэн абажа хэрэглэһэн байна. Япон улас Хитадай нүлөөдэ байгаагүйшье Эхэ газарай соёлой нүлөөдэ ороһоноор хитад үзэгые абажа хэрэглэһэн байдаг. Мүн Сингапур, Малайзи зэргэ уласуудта сагааша хитадууд олоноороо һууришаһанай уламһаа зарим бүһэ нютагуудта хитад хэлээр хэлэлсэхэ, хитад үзэгые хэрэглэхэ ябадал бии болоо.
Мүнөө хитад үзэгые Хитад, Тайвань, Япон, Урда Солонгос, Сингапур зэргэ уласууд бэшэгэй хэлэеэ тэмдэглэхын тулада ашаглаһаар байна. Гэбэшье ойрын хэдэн жэлнүүдтэ улас оронуудай засагай газарай бодолгоор хитад үзэгые хилбаршуулан хэрэглэхэ болоһоноор одоо тэдэ уласуудай хитад үзэгэй нэгэдмэл байдал үгы болоһон. Япондо кана үзэг, Солонгос уласта хангыль үзэгые хэрэглэһэнээр хитад үзэгэй нүлөө аажамаар багадхаха хандалгатай болоһон болобошье бүримүсэ алга болоһонгүй.
Мүн Хойто Солонгос болон Вьетнам улас хитад үзэгые албан ёһоор халаһан уласууд болоно. Гэбэшье хитад үзэгые хэрэглэхэгүйшье гэһэн хитад үзэгээр дамжан орожо ерэһэн үгэнүүд үгын сангай нэлээдгүй хубиие эзэлһээр байна. Хитад үзэгэй дуудалга он сагай эрхээр хубилагдажа, бүһэ нютаг тус бүридэ өөр өөр дуудалгатай болоо.
Хитад хэлэнэй
Саг хугасаанай хубилалтаар үзэгэй хэлбэри хубилагдаха, дуудалга эжэл үзэг, удха эжэлшье хэлбэри өөр үзэг, бүһэ нютагай илгааһаа бии болоһон үзэг зэргые нэгэдхэн үзэбэл нэг түм үлүү ханза сугларха ажа һэн. Гэбэшье түүхэн хэлбэри, саг хугасаанай утада үлэжэ тунагдаһан гээд бүгэдынь нэгэдхээд 1994 ондо хэблэгдэһэн "Хитад үзэгэй далай" гэһэн номондо 85,568 дүрсэ үзэг бии гэжэ тэмдэглэһэн байна. Одоошье шэнэ ханза зохёогдоһоор байгаа ушарһаа мүнөө хүрэтэр хэр хитад үзэг байе гүйсэд хэлэхэ боломжогүй ажа һэн.
Хитад хэлэнэй толи бэшэгүүдтэ тэмдэглэгдэһэн ханзын тоо
Он | Толи бэшэгэй нэрэ | Хитад нэрэ | Хитад үзэгэй тоо |
---|---|---|---|
100 | Шовэнь цзецзы | 説文解字 | 9,353 |
543? | Эрдэни хуйлааһан (Юпянь) | 玉篇 | 12,158 |
601 | Чие толи | 切韻 | 16,917 |
997 | Луугай алга гарай хэлэхэеэ | 龍龕手鑑 | 26,430 |
1011 | Дэлгэр толи | 広韻 | 26,194 |
1039 | Нэгэдхэһэн толи | 集韻 | 53,525 |
1615 | Үзэгэй сан | 字彙 | 33,179 |
1675 | Чжен цзы тун | 正字通 | 33,440 |
1716 | Энхэ Амгалангай үзэгэй толи | 康熙字典 | 47,035 |
1916 | Дунда хэлэнэй ехэ толи | 中華大字典 | 48,000 |
1989 | Хитад хэлэнэй ехэ толи | 漢語大字典 | 54,678 |
1994 | Хитад үзэгэй далай | 中華字海 | 85,568 |
2004 | Итайцзы толи | 異体字辞典 | 106,230 |
Бэшэг үзэгынь бэшэгэй хэрэгсэл, бэшэхэ хурдан, бэшэхэ арга техникэ зэргээр хэлбэринь тогтожо, хубилагдадаг бэлэй. Тэдые ниитэдэнь хитад үзэгэй тиг (фонт) гэнэ. Одоо хэрэглэжэ бай хитад үзэг яһан, ехэ гор, бага гор, засбарай, хэшээнгүй, таталган гэһэн тигүүдһээ бүридэжэ байна. Эдэ тигүүд түүхын ябасада олон шалтагаанаар бии болоһон.
Хитад үзэгэй бүридэл дуһал, зүүн багана, баруун багана болоно. Ямар нэгэн хитад үзэг өөр хитад үзэгтэй ниилэжэ нэгэ шэнэ ханза бүтэһэниие хитад үзэгэй бүридэл гэнэ.
Хитад үзэгынь зурлага, бэшэхэ дараалал болон түлхюур үзэгһөө бүтэнэ. Түлхюур үзэг тухайн үгэ, удха, хитад үзэгэй изагуур боложо үгэдэг.
Хитад | Япон | Удха | ||
---|---|---|---|---|
Уламжалалта | Хилбаршуулһан | |||
Хитадта хилбаржуулһан, Япондо уламжалалта | 電 | 电 | 電 | сахилгаан |
買 | 买 | 買 | худалдажа абаха | |
開 | 开 | 開 | нээхэ | |
東 | 东 | 東 | зүүн зүг | |
車 | 车 | 車 | машина, тээбэриин хэрэгсэл | |
紅 | 红 | 紅 | улаан (япон хэлээр хүрэн улаан) | |
馬 | 马 | 馬 | морин | |
無 | 无 | 無 | юушье бэшэ | |
鳥 | 鸟 | 鳥 | шубуун | |
熱 | 热 | 熱 | халуун | |
時 | 时 | 時 | саг | |
語 | 语 | 語 | хэлэн | |
Япондо хилбаржуулһан, Хитадта уламжалалта | 假 | 假 | 仮 | худал |
罐 | 罐 | 缶 | Консервна лонхо | |
佛 | 佛 | 仏 | Бурхан Багша | |
惠 | 惠 | 恵 | туһаламжа | |
德 | 德 | 徳 | арюун журам | |
拜 | 拜 | 拝 | дохилго | |
黑 | 黑 | 黒 | хара | |
冰 | 冰 | 氷 | мүльһэн | |
兔 | 兔 | 兎 | туулай | |
妒 | 妒 | 妬 | хардалга | |
壤 | 壤 | 壌 | хүрьһэн | |
每 | 每 | 毎 | бүхы, бүри | |
步 | 步 | 歩 | алхам | |
Япондо ба Хитадта ондоор хилбаршуулһан | 聽 | 听 | 聴 | шагнаха, соносхохо |
實 | 实 | 実 | бодито | |
證 | 证 | 証 | үнэмжэлгэ, ушар | |
龍 | 龙 | 竜 | луу | |
賣 | 卖 | 売 | худалдаха | |
龜 | 龟 | 亀 | яһата мэлхэй | |
藝 | 艺 | 芸 | уралиг | |
戰 | 战 | 戦 | тулалдаан, байлдаан | |
繩 | 绳 | 縄 | аргамжа | |
關 | 关 | 関 | хааха, харилсаа | |
鐵 | 铁 | 鉄 | түмэр, металл | |
圖 | 图 | 図 | зураг | |
團 | 团 | 団 | бүлэг, полк | |
轉 | 转 | 転 | эрьехэ, эрьелдэхэ | |
廣 | 广 | 広 | үргэн, уужам | |
惡 | 恶 | 悪 | муу, муухай | |
豐 | 丰 | 豊 | элбэг | |
腦 | 脑 | 脳 | тархи | |
雜 | 杂 | 雑 | бусад | |
壓 | 压 | 圧 | даралта, компресси | |
雞 | 鸡 | 鶏 | тахяа | |
價 | 价 | 価 | үнэ сэн | |
樂 | 乐 | 楽 | зугаа | |
氣 | 气 | 気 | агаар | |
廳 | 厅 | 庁 | байра, холл, офис | |
發 | 发 | 発 | эльгээхэ, ябуулха | |
勞 | 劳 | 労 | хүдэлмэри | |
劍 | 剑 | 剣 | һэлмэ | |
歲 | 岁 | 歳 | наһан | |
權 | 权 | 権 | эрхэ мэдэл, эрхэ | |
燒 | 烧 | 焼 | шараха, шатаха | |
贊 | 赞 | 賛 | магтааха | |
兩 | 两 | 両 | хоёр, хоюулаа | |
譯 | 译 | 訳 | оршуулха | |
觀 | 观 | 観 | үзэхэ, хараха | |
營 | 营 | 営 | лагерь, батальон | |
處 | 处 | 処 | болбосоруулха | |
Хитадта ба Япондо адляар хилбаршуулһан | 聲 | 声 | 声 | дуу, дуу хоолой |
學 | 学 | 学 | һураха | |
體 | 体 | 体 | бэе | |
點 | 点 | 点 | сэг | |
貓 | 猫 | 猫 | миисгэй | |
蟲 | 虫 | 虫 | хорхой шумуул | |
舊 | 旧 | 旧 | хүгшэн | |
會 | 会 | 会 | шадаха, уулзалга | |
萬 | 万 | 万 | түмэн, арбан мянган | |
盜 | 盗 | 盗 | хулгайша | |
寶 | 宝 | 宝 | эрдэни | |
國 | 国 | 国 | улас орон | |
醫 | 医 | 医 | эм | |
麥 | 麦 | 麦 | будаа | |
雙 | 双 | 双 | хос | |
觸 | 触 | 触 | холбоо | |
參 | 参 | 参 | хүн орхоодой, женьшень |
This article uses material from the Wikipedia Буряад article Хитад үзэг, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Хэрбэеэ ондоо юумэнэй заагдаагүй һаа, CC BY-SA 4.0 зүбшөөрэлөөр удхыень хаража болохоор. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Буряад (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.