Тыуған Көн

Тыуған көн
В память о	тыуым[d]
Һештег	birthday, Geburtstag, happybirthday һәм деньрождения
Ҡапма-ҡаршыһы	годовщина смерти[d] һәм День нерожденья[d]
Тыуған көн Викимилектә

Тыуған көн ғәҙәттә ғаилә байрамы итеп өйҙә, ғаилә һәм дуҫтар менән билдәләнә. Был датаны коллегалар менән үткәреү йолаһы ла бар.

Кешене тыуған көнөндә яңы тыуған бәпәй, тантана сәбәпсеһе тип атайҙар.

 

Күп мәҙәниәттәрҙә борон замандарҙан уҡ баланың билдәле бер йәшкә етеүе менән бағышлау йолаһы үткәрелә. Әммә ул тыуған көнгә бәйләнмәгән. Тыуған көндө байрам итеү тураһында телгә алыуҙарҙың иң боронғолары әһәмиәтле шәхестәргә — фирғәүендәргә, батшаларға, илаһтарға ҡарай. Шәхси байрам булараҡ тыуған көн беҙҙең эраға тиклем 1-се мең йыллыҡта тарала башлай.

Боронғо Яҡын Көнсығыш

Тыуған көндө байрам итеү тураһында иң боронғо шаһитлыҡтар беҙҙең эраға тиклем 3000 йыл тирәләренә Боронғо Мысыр фирғәүендәренә ҡарай, әммә, ҡайһы бер тарихсылар билдәләүенсә, нәҡ тыуған көн билдәләнеүе тураһындағы дәлилдәр (вариҫ тыуыу ваҡиғаһын йә тәхеткә ултырған көндө йыл да билдәләүҙән айырмалы), хатта фирғәүендәрҙең аныҡ ҡына тыуған көнө яҙмалары беҙҙең эраға тиклем VII быуатҡа, хатта эллинизмға тиклемге ваҡытҡаса табылғаны юҡ. Тыуған көндө байрам итеү тураһында тәүге мәғлүмәт Клеопатра II (беҙҙең эраға тиклем II быуат) идараһы осорона ҡарай. Батшаның тыуған көнөн билдәләү йолаһы Ассирияла ла була. Тыуған көн табын ойоштороп, аҡһөйәктәр, шулай уҡ ҡолдар һәм хеҙмәтселәр ҡатнашлығында үткән; йыш ҡына тыуған көн байрамы хөрмәтенә төрмә тотҡондарын иреккә сығарғандар.

Беҙҙең эраға тиклем XXIV быуатта Шумер энсийы Лугальанда һарайында тыуған көн тураһында аныҡ яҙмалар һәм уның уңайынан ҡорбан салып байрамдар ойоштороу тураһында яҙмалар табылған. Бәлки, был тыуған көн билдәләү тураһында тәүге дөрөҫлөккә тап килгән дәлилдәрҙер. Шул уҡ ваҡытта шумерҙар һәм бабилдарҙа кәм тигәндә беҙҙең эраға тиклем VIII, хатта VI быуатҡа тиклем тыуыу датаһы ла, хатта кешеләрҙең, батырҙарҙың һәм батырҙарҙың йәше лә яҙылмаған.

Тыуған көндөң аныҡ датаһына ҡыҙыҡһыныу беҙҙең эраға тиклем V быуатта фарсылар баҫып алған бабилдар араһында йондоҙнамәләрҙең популяр булып китеүенә бәйле тыуа. Әһәмәниҙәр дәүләте фарсылары араһында тыуған көн билдәләү ҡабул ителгән булған (Геродот һәм Платон яҙмаларынан күренеүенсә). Тыуған көндө мәжлес үткәреп, хатта үткәреүсегә бүләктәр биреп билдәләү башҡа көнсығыш халыҡтарында ла булған.

Боронғо Греция һәм Боронғо Рим

Боронғо Греция һәм Боронғо Римда баланың донъяға килеүе байрам ителгән; ә тыуған көн үткәрә башлау Грецияла Искәндәр Зөлҡәрнәй осоронан ғына башланған, һуңғараҡ ул римдарҙа барлыҡҡа килә. Эллинизм осоронда Грецияла аллаларҙың тыуған көнө билдәләнә, улар йыл һайын түгел, ай һайын (мәҫәлән, Артемиданың тыуған көнө — афина календары буйынса һәр айҙың 6-сы көнөндә буйынса). Бер теория буйынса, яндырылған шәмдәр менән биҙәлгән тыуған көн бәлеше йолаһы Артемидаға бағышланған. Дөйөм танылыу алған шәхестәрҙең (мәҫәлән, Платон) тыуған көнөн үткәреү ҡабул ителгән булған, шул уҡ ваҡытта датаһының теүәллеге мөһим булмаған — уны әһәмиәтле ваҡиға айҡанлы телгә алғандар.

Тыуған көн билдәләү протестант реформацияһы осронда киң тарала.

Урта быуаттар

XII быуатҡа, тыуымды һәм һыуға сумырыу йолаһы үтеүҙе мәхәллә кенәгәһендә теркәүгә бәйле, ғаиләләләрҙә тыуған көн байрам итеү традицияһы яңыра. XIII быуатта немец крәҫтиәндәре теләк теләп, шәмде өрөп һүндереү йолаһы индерелә. Шәмдәр һаны тыуған көн үткәреүсенең йәше һанына тура килә.

Боронғо Ҡытайҙа, уға күрше халыҡтарҙағы (тибеттар, монголдар, корейҙар, япондар) кеүек үк, йәште тыуған көндән түгел, ә яңы йылдан һанау ҡабул ителгән булған.

Ҡытай

Тыуған көндө билдәләү Ҡытайҙа буддизмда Будда тыуған көндө билдәләү йоғонтоһо аҫтында ингән булһа кәрәк. Әгәр 644 йылда император Тай-цзун яңы ғәҙәткә һәм был көндө бик ныҡ күңәл асыуға ризаһыҙлыҡ белдерһә, VIII быуатта императорҙар тыуған көндәре уңайынан күп кеше ҙур мәжлестәр ойошторған. Чиновниктарға тыуған көнгә затлы бүләктәр биреү властың ризаһыҙлығын тыуҙырған һәм ХIII быуатта һөргөнгә ебәреү язаһы янау аҫтында тыйылған.

Рәсәй

Революцияға тиклемге Рәсәйҙә, ғәҙәттә, тыуған көн түгел, ә именины (исем байрамы) үткәргәндәр, тик бөтә ерҙә лә түгел.

Шуға ҡарамаҫтан, айырым осраҡтарҙа тыуған көн байрам ителгән: ты булғануған көндыр Рәсәйҙә тәүҙә «батшалар» байрамы. Батшаларҙың тыуған көнөн байрам итеү Рәсәй батшаһы Федор Алексеевичтан башланған: 1676 йылда «Книги царских выходов» кенәгәһендә уның тыуған көнөндә сиркәү хеҙмәттәре тураһында билдәләр яһала башлай. Артабан батша ғаиләһе ағзаларының да тыуған көнөн билдәләй башлайҙар. Тарихсы Алексей Доронин билдәләүенсә, Петр I, тыуған көнөн бөйөк байрам тип һанамаһа ла, Петербургта булғанда уны билдәләй. Ваҡыт үтеү менән уның тыуған көнөндә тантаналар киңерәк һәм күләмлерәк була бара.

Тыуған көн билдәләү йолаһы Рәсәйҙә XIX быуатта ғына (дворяндар, бай сауҙагәрҙәр) тарала башлай. Рәсәйҙә именины байрам итеү өҫтөн күрелә, хатта ҡайһы берәүҙәр тыуған көндө исем байрамына күсерәләр.

Ғәҙәттә, байрам дуҫтар һәм яҡындарҙы һыйлауҙан, тыуған көн үткәреүсегә ҡотлау һәм бүләктәр бүләк итеүҙә тора. Тыуған көн йышыраҡ ғаилә тантанаһы булараҡ байрам ителә, хеҙмәттәштәр менән билдәләү йолаһы ла бар; шулай уҡ күңел асыу учреждениеларында (клуб, кафе һ. б.) билдәләү ҙә таралыу таба.