Чаган-Узун (орустап Чаган-Узун) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Чаган-Узунныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Јурт | |
Чаган-Узун | |
---|---|
орустап Чаган-Узун | |
| |
HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Кош-Агаш |
Јурт јеезе | Чаган-Узунныҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Тӧзӧлгӧн јылы | 1801 |
Бийиги | 1728 м |
Климады | кезем-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗414 кижи (2021) |
Ук-калыктар | алтайлар 76 % ла о.ӧ. |
Конфессиялар | православные, мусульмане, шаманисты и другие |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38842 |
Почтаныҥ индекси | 649791 |
АТТК-ныҥ коды | 84210855001 |
МТТК-ныҥ коды | 84610455101 |
Номер в ГКГН | 0154054 |
|
Чаган-Узун орустап устье белой реки.
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Ак-Туруныҥ,Сайлугемниҥ, Ирбистӱниҥ, Кӧкӧрӱниҥ ыйык сындары эбиреде турат. Чуйдыҥ суузына Кызыл-Шыҥныҥ суузы киргенинде. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1728 метрге бийик.
Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — 4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.
Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ, Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ"Кызыл бичигине" кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ..
Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка.
Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт.
Јуртта 5 ором: Тӧс, Јарда, Јараттай, Колхозтыҥ, Б.Тахановтыҥ.
Чаган-Узун јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 29 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 430 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 520 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4300 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 865 км-деҥ | 1 км |
Јурт 1801 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 |
449 | ↗451 | ↘442 | ↘427 | ↗444 | ↗445 | ↘439 | ↗440 | ↘411 | ↘400 | ↗407 | ↗414 |
Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казактар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 508 кижи болгон, олордыҥ 76 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон .
Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар.
Чаган-Узунныҥ јурт јеезезиниҥ јеринде
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Чаган-Узун, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.