Чаган-Узун

Чаган-Узун орустап устье белой реки.

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Ак-Туруныҥ,Сайлугемниҥ, Ирбистӱниҥ, Кӧкӧрӱниҥ ыйык сындары эбиреде турат. Чуйдыҥ суузына Кызыл-Шыҥныҥ суузы киргенинде. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1728 метрге бийик.

Климады

Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — 4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.

Аҥ-куштары

Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ, Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ"Кызыл бичигине" кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ..

Ӧзӱмдери

Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка.

Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт.

Јери ле јолдоры

Јуртта 5 ором: Тӧс, Јарда, Јараттай, Колхозтыҥ, Б.Тахановтыҥ.

Јурт 1801 јылда тӧзӧлгӧн.

Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казактар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 508 кижи болгон, олордыҥ 76 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон .

Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар.

Тӱӱкилик

Археологиялык

• Ак-Кайа. Археологиялык комплекс. Јурттаҥ 3 км јуугында, Аккая сууны (Чаган-Узунныҥ суузыныҥ сол коштончызы) ӧрӧ алдыра(..).

Ар-бӱткендик

Чаган-Узунныҥ јурт јеезезиниҥ јеринде

• Чаган-Узунныҥ аржаны. Јурттаҥ 1 км јанында (2074);
• Койон ортолык. Ташта јурамалдар. Чаган-Бургазы сууныҥ јанында (2181);
• Кызыл кыр. Чуйдыҥ суузыныҥ оҥ јарадында, Кош-Агаш ла Чаган-Узунныҥ ортозында (2199);
• Абайым боом. Каан кызыныҥ мӧҥкӱзи. Курай — Чаган-Узун деп јолдыҥ оҥ јанында (2201);
• Јымыртка таш. Культуралык обьект. Межелик деп ӧзӧктӧ (2212);
• Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, Телеҥит Сары-Токойдыҥ јанында (2182).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

•  
  Чуй (оҥ) ла Чаган-Узун (сол) суулардыҥ бириккени
•  
  Кызыл-Шыҥ ӧзӧк
•  
  Чаган-Узун картада

• Каланаков М. К. (01.02.1946 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-чи кӱнинде) — спортчы, таскадаачы-тренер. Јаш-Турада јуртхозтехникумда ӱренген (1967). Горно-Алтайский педагогический институт божоткон. Классикалык кӱрешле Туулу Алтайда баштапкы спорттыҥ узы, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ таскадаачызы, Туулу Алтайдыҥ кӱндӱлӱ кижизи.