Онос

Онос (Он-Оос) орустап много стоянок, мест.

Он орустап десять, много.

Оос орустап стоянка, место.

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Кадын ла Онос суулардыҥ бириккенинде турат. Айландыра Иолго сынныҥ тайгалары курчайт. Кадынныҥ орто агынында кызык ла јайым эмес јерлер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 465 метрге бийик

Климады

Кыска, тыҥ изӱлер јок јай (кичӱ изӱ ай — куран ай), ортоайлык температура +10 °С ала +30 °С јетире, кыш узун ла соок (кӱчӱрген ай — тулаан ай), ортоайлык температура — 6 °С ала — 20 °С јетире. Салкындардыҥ тӱргени ортојылдык кемиле 1,4 м/сек. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.

Аҥ-куштары

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы, оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар.

Ӧзӱмдери

Агаштары, ӧзӱмдери ӧҥжик ӧзӧт. Мӧш, јойгон, карагай, кайыҥ, аспак агаштар ӧзӧт. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт.

Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл.

Јери ле јолдоры

Јуртта 9 ором: Олјондо, Јииттердиҥ, Јараттай, Садту, Тӧс, Чорос-Гуркинниҥ, Грушалу, Кырлу, Кӱнчыгыш.

Јурт 1612 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Онос јурт Чамал аймакка кирген.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 417 кижи болгон, олордыҥ 53 % орустар, 44 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (554) (1968 ј.,Тӧс ором, 80 ,100 м кире јанында).

Археологиялык

• Јебрен корум (369).

Ар-бӱткендик

• Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јурты (637);
• Байлу кыр ();
• Аржан суу ().

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

•  
  Г.И. Чорос-Гуркин, село Анос, 1909, Национальный музей Алтайской республики, Горно-Алтайск
•  
  Г.И. Чорос-Гуркин, Алтайцы (1907), Государственный художественный музей Алтайского края (ГХМАК)
•  
  Г.И. Чорос-Гуркин, юрта в Аносе (1905), Национальный музей Алтайской республики, Горно-Алтайск

• Чорос-Гуркин Г. И. (12.01.1870 — 11.10.1937) — јурукчы, этнограф, политик, чорос сӧӧктӱ телеут кижи. И. И. Шишкинниҥ ӱренчиги, 5 муҥнаҥ артык јуруктарлу, эҥ ле јарлу јуруктарыныҥ бирӱзи «Кан-Алтай».